Gaat het verhaal over de slachtoffers van het toeslagenschandaal ook over onszelf?

In Alleen tegen de staat zien we de gevolgen van de zogenoemde Toeslagenaffaire. Het gaat over echte mensen, en uiteindelijk over onszelf.

Je eigen overheid leren kennen als een oppermachtige vijand die je leven via de post – het onheil diende zich in de Toeslagenaffaire aan via een envelop op de deurmat – onherkenbaar verandert. Een aantal slachtoffers die we aan het woord zien in de documentaire Alleen tegen de staat, voelt zich zelfs tot in hun kern vernietigd omdat hun vertrouwen in de medemens onherstelbaar is beschadigd en hun levens ook: partner kwijt, kind kwijt, baan kwijt, allemaal als gevolg van een vaak onterechte en onredelijke uitvoering en uitleg van de wet. Want onder de vlag van gerechtvaardigde fraudebestrijding (gemaand en gedoogd door regering, parlement en bestuursrechtspraak) begon de Belastingdienst aan een offensief dat, zoals inmiddels is gebleken uit het verslag Ongekend onrechtvan de parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag, ontspoorde door tunnelvisie en een groepsgewijze ‘alles-of-niets’ benadering waarin een verkeerd gezet vinkje of ontbrekende handtekening je tot grove fraudeur kon bestempelen die alles moest terugbetalen. Alleen tegen de staat toont wat de woorden van die commissie – die ‘met verbazing en uiteindelijk met diepe verontwaardiging’ tot het besef kwam dat ‘ouders jarenlang geen schijn van kans’ hebben gehad –in de kille en stille praktijk betekenden voor de levens van sommige burgers voordat het woord Toeslagenaffaire überhaupt bestond.

Aan het woord
Filmmaker Stijn Bouma doet wat in de politieke orkaan en mediastorm die de Toeslagenaffaire is geworden weinig gebeurde: slechts de slachtoffers aan het woord laten, zonder verdere uitleg en commentaar van woordvoerders en politici. Een klein uur lang luisteren we ademloos en allengs kwader en ontroerder naar de mensen die het betrof, inderdaad slechts een handvol slachtoffers in deze affaire.

Tienduizenden mensen
Een affaire die door de steeds schokkender nieuwsfeiten die zich de afgelopen jaren opstapelden, op de één of ander manier ook nogal abstract werd. Voor de burger die er níet door werd getroffen, is de Toeslagenaffaire een rare veelkoppige draak geworden. Dankzij dat monster zitten we nu met een demissionair kabinet, een gehavend CDA, een nieuwe leider van de Pvda, een aangekondigde Parlementaire Enquête en een nieuwe blamage, die van de falende áfwikkeling van de Toeslagenaffaire. Het is allemaal zo veel dat je bijna zou vergeten dat het om die tienduizenden mensen gaat. Precies dus wat de overheid, wetgever, uitvoerder en rechtspraak tijdens de vlijtige fraudebestrijding allengs vergat: dat het om mensen gaat.

Moeders
Die mensen leer je kennen in de documentaire en dat gebeurde niet eerder zo fraai en indrukwekkend. Het zijn allemaal vrouwen – moeders, het ging tenslotte vooral om toeslagen voor kinderopvang – en zij zitten voor je, in een zaaltje waarvan je alleen het glas-in-loodraam te zien krijgt en op de achtergrond de muur. Ze vertellen hun verhaal.

Enveloppe
Dat op dezelfde dag waarop de pret-echo van het derde kindje tot veel vreugde bij de moeder had geleid, bij terugkomst thuis een enveloppe bleek te wachten. Of alle toeslagen van de afgelopen jaren even konden worden terugbetaald, opgeteld een onhaalbaar horror-bedrag, maar wel graag binnen twee weken. Zulke feiten wisten we al uit de krant, maar doordat deze vrouw het je vertelt, sta je met haar in haar woonkamer met die brief in haar handen en in haar hoofd de gedachte: dit is de straf van Allah, omdat ik zo blij was met de uitslag van de echo, té blij. Het is niet om aan te zien zo erg.

Discriminatie 
En het wordt nog erger. Je kunt er namelijk niet omheen dat je naar de gevolgen van de facto discriminatie zit te kijken, want de vrouwen zijn overwegend niet van blanke huidskleur en een dubbele nationaliteit was ook een criterium bij de ‘risicoselectie’. De molens en raderen van de Belastingdienst worden zichtbaar door de moeder die vertelt dat ze per brief wordt gesommeerd heel veel gegevens en kopietjes op te sturen en dat doet. En nogmaals doet omdat de gegevens niet zijn aangekomen. En vervolgens persoonlijk langsgaat om de gegevens te overhandigen. En daarna een brief krijgt dat ze haar gegevens niet heeft ingeleverd.

Alleen
Sancties, invorderingsrente, verwijten van de omgeving – als je 28.000 euro moet terugbetalen móét je iets fout hebben gedaan – en uiteindelijk alles gaan verzwijgen voor je gezin, familie en vrienden, waardoor het probleem nog groter wordt en psychisch aan je gaat vreten. Na het zoeken van hulp bij instanties waar ze niets mee opschiet, verzucht één van de moeders ‘als de overheid je al niet kan helpen, wat kan mijn zus dan nog voor mij doen’. Zodat ze op slot gaat en in haar eentje met haar problemen blijft zitten.

Stilte en schulden
Problemen die ongelofelijke gevolgen hebben omdat met zo’n schuld, die steeds groter wordt als je hem niet voldoet, alles mis blijkt te kunnen gaan. Je baan bij een financiële overheidsinstantie – oh, ironie – die je kwijtraakt omdat je volgens de wet niet mag werken bij zo’n instantie als je een schuld hebt. Dan ben je chantabel, en dus: ontslag. En daarna heb je zo weinig geld om rond te komen dat je kind aan je ex wordt toegewezen, die wel in het levensonderhoud van dat kind kan voorzien. Je vrienden zijn afgehaakt, want er is een grens aan het betalen van de drankjes op het terras. En die geur van malversatie, daar kom je ook niet vanaf. Dus zit je thuis, zonder werk, kind en vrienden met alleen stilte en schulden, allemaal door een enveloppe met een brief waarin beschuldigingen stonden die in jouw geval niet klopten.

Schrijnende verhalen
Het schrijnendst is de moeder die huilend vertelt hoe ze haar dochter op een bepaalde manier haar jeugd heeft ontnomen omdat ze het kind te midden van de crisis te veel verantwoordelijkheid voor het runnen van het gezin heeft gegeven, omdat ze dat zelf niet meer kon. En het heftigste is de keurig, welbespraakte, vrouw die ineens roept, over de ambtenaren en politici die dit hebben gedaan en hebben laten gebeuren: ze kunnen van mij allemaal de tering krijgen, ik hoop dat ze allemaal doodvallen.

En wij? ‘Jaha, jullie zijn zielig,’ kreeg een van de moeders te horen van mensen die haar verhalen over de Toeslagenaffaire moe zijn. Maar ze heeft een waarschuwing: ‘het kan jullie ook overkomen’. En dat geloof je.

2DOC: Alleen tegen de staat, vanavond om 20.25 op NPO 2