Hoe herken je een complottheorie?

Online circuleren veel complottheorieën. Hoe weet je of een verhaal waar is? Zo herken je een complottheorie:

Op sociale media gaan geregeld complottheorieën rond. Sinds de coronapandemie is er een toename van het aantal complottheorieën. Hoe dat komt? 'De corona-uitbraak leent zich uitstekend voor de vergezochte theorieën van complotdenkers', schrijft Joop. Geheel onschuldig is zo'n theorie niet: in Nederland werden er telefoonmasten in brand gestoken naar aanleiding van complottheorieën over het vermeende verband tussen 5G en COVID-19. Volgens Joop is de voornaamste reden voor het plotse radicaliseren van complotdenkers te vinden in de groeiende onzekerheid die een pandemie met zich meebrengt.

Op sociale media, zoals YouTube, circuleren verschillende complottheorieën over uiteenlopende onderwerpen: de maanlanding, de 9/11-aanslagen, de moord op John F. Kennedy en recentelijk 5G. Vaak hebben deze theorieën één ding gemeen: ze opperen stellig dat de overheid of andere machtige netwerken ons belazeren.

Welja, de machtige netwerken. Mensen die ons hebben doen geloven dat de aarde rond is. Of, vijftig jaar geleden inmiddels: dat Neil Armstrong als eerste mens voet op de maan zette. Of was het gewoon een televisiestudio? Al jaren doen er theorieën de ronde over deze wereldveranderende gebeurtenis. De vlag zou te veel waaien; volgens velen is er namelijk geen wind op de maan. Ook zou het maanstof te snel dalen en daarmee niet overeenkomen met de zwaartekracht op de maan.

Cultureel socioloog Stef Aupers omschreef complottheorieën, tijdens zijn college zes jaar geleden in De Wereld Leert Door, als ‘de gedachte dat er een kleine elite is die achter de coulissen de dienst uitmaakt en het leven beïnvloedt’. Volgens Maarten van Rossem kunnen mensen het niet verkroppen dat wanneer er een ingrijpende gebeurtenis plaatsvindt, deze door een enkele persoon of door een simpel toeval veroorzaakt is. Zo vertelde hij in 2013 bij Pauw en Witteman. Daarom zoeken mensen vaak naar een andere verklaring. ‘Zo wordt er een soort constructie gemaakt. Het is een beetje zo’n pop-up-boek. Alsof je een bladzijde openslaat en er verschijnt een enorme samenzweer.’

De afgelopen tien jaar houden Nederlanders zich, volgens Aupers, steeds meer bezig met complotten. Dit zou volgens Aupers komen door het groeiende wantrouwen jegens overheid, wetenschap en technologie. Ook het afnemen van de bindingskracht van religie zou te maken hebben met de opkomst van complotdenken. Maar dit is natuurlijk geen nieuw fenomeen, al jaren gaan er theorieën rond: denk aan de moord op John F. Kennedy, de maanlanding of het Roswell-incident. Maar ook dichter bij huis bestaan er samenzweringstheorieën. Denk bijvoorbeeld aan de Bilderberg-conferentie en de gijzeling in de Rembrandttoren. Ook schoof George van Houts in april 2018 aan bij Pauw om zijn theorie over de gebeurtenissen rond 9/11 te bespreken.

Voornamelijk in de Verenigde Staten worden complotdenkers op hun wenken bediend. Want hoewel veel van deze theorieën misschien wat vergezocht lijken, blijkt dat ze soms ook waar zijn. Een goed voorbeeld daarvan is Watergate. Volgens Maarten Reijnders, schrijver van het boek Complotdenkers, voedt het uitkomen van complotten het geloof in andere theorieën onder complotdenkers.

Hoewel iedereen gevoelig is voor spanning en elk mens een potentiële complotdenker is, zijn er bepaalde groepen die meer kans maken in complotten te geloven.

• Mensen die wonen in autocratisch geleide landen.
• Mensen die zich ontheemd voelen van de samenleving.
• Mensen met specifieke geloofsovertuigingen.

Het aantal complotdenkers is in autocratisch geleide landen groter dan in democratische landen, volgens Reijnders. Maar dat betekent niet dat er in Nederland geen complotdenkers zijn. Hier is het geloof in deze theorieën ook groot. Complotdenkers zijn vaak mensen die zich ontheemd voelen van de samenleving, volgens David van der Wilde, politiek redacteur bij De Nieuws BV. ‘Zij voelen zich niet thuis in de instituties; ze herkennen zich niet een parlement, in de zorg, of in ons, de media. (…) het laat vooral zien dat er een kloof is; dat ze niet meer geloven wat de elite of de 'boven hen gestelde instituties' voor hen doen. Ze herkennen zich niet. En dat maakt dit ook wel een politiek verhaal.’ Daarnaast hebben katholieken een grotere kans om in complottheorieën te geloven dan atheïsten. Atheïsten hebben op hun beurt dan weer een grotere kans dan protestanten.

Desinformatie is informatie die bewust de wereld in wordt gebracht terwijl de verspreider ervan weet dat het niet klopt, legt journalist Wilmer Heck uit in Vroeg!. 'Dat is minder breed dan een hele complottheorie waarbij het idee bestaat dat een hele groep samenspant om stiekem iets te bewerkstelligen.' Kortom: een complottheorie kan desinformatie bevatten, maar desinformatie is niet altijd een complottheorie.

Maar hoe zorg jij er dan voor dat je niet in een complottheorie trapt? De Nieuws BV heeft vijf punten op een rij gezet waaraan een complottheorie te herkennen is:

• Je hoort niet de hele waarheid. In eerste instantie is er onduidelijkheid. Als niet direct duidelijk is wat er aan de hand is, dan komen er verdenkingen. Er moet iets aan de hand zijn. Het moet haast om een doofpot gaan, denken mensen. En als de verklaring later volgt, dan wordt hij vaak niet meer geloofd.
  
• Een netwerk heeft het gepland. Er is een elite of een machtig meesterbrein bezig de wereld zijn wil op te leggen. Een man met de touwtjes in handen die met geld de wereld naar zijn hand zet en van ons makke lammetjes maakt. Iemand met geld en macht, die onbekend is. Een ideale zondebok.
  
• We stellen slechts vragen. Eigenlijk gaat het er niet zozeer om of een theorie klopt, maar dat de originele lezing niet vertrouwd wordt. Het kan toch niet waar zijn, dat dit allemaal gebeurt?
  
• Het volk is de dupe. Altijd is het de man op straat die de dupe is. Een hogere macht heeft het gemunt op de gewone man.
  
• Het is een cover-up. Als de (complot)theorie weerlegd wordt en de feiten boven tafel komen, dan worden ze niet vertrouwd.