Wat is de erfenis van James Cook?

Dit jaar is het 250 jaar geleden dat het schip Endeavour uitvoer voor een wetenschappelijke expeditie. De reis zou de bemanning onder meer naar Brazilië, Tahiti en Nieuw-Zeeland voeren. De kapitein: James Cook. In DWDD Summerschool vertelde Diederik van Vleuten wat deze reis zo historisch maakte.

De aanloop
Het belangrijkste avontuur van James Cook begint op de gang bij de Royal Society in Londen. Hij wacht buiten de vergaderzaal, waar op 5 mei 1768 wordt besloten dat hij de leider moet worden van een expeditie naar de Stille Zuidzee. De officiële (en uiterst belangrijke) reden van de reis: de Venusovergang op 3 juni 1769. De planeet Venus schuift op die datum voor de zon, en door het fenomeen in de Stille Zuidzee te meten én in de polaire zone (juni, de zon gaat nooit onder, dat is mooi, aan de andere kant van de aarde) kan de Royal Society de afstand tussen de aarde en de zon berekenen, zo luidt de theorie.

De verborgen agenda
De Britse regering en de Royal Society hebben nog een plan: als Cook toch in de buurt is, kan hij direct op zoek naar het land dat tot nu toe alleen in de hoofden van wetenschappers bestaat: Terra australis incognita. De theorie daarbij is: als er inmiddels zoveel land in het noordelijk halfrond bestaat, moet er (omwille van het evenwicht) óók een enorm land in het zuiden zijn: het Onbekende Zuidland. Of Cook dat land óók even wil ontdekken en annexeren....

De bemanning
Op 26 augustus 1768 verlaat de Endeavour de kust van Plymouth, voor de reis naar Tahiti in de Stille Zuidzee (en voor de ontdekking van Zuidland, maar dat mag niemand weten want de Fransen azen er ook op). Aan boord: de zeelieden (uit alle windstreken, van Venetië tot aan Brazilië), de mariniers (voor orde en veiligheid, tegen muiterij en ter bescherming van de wetenschappelijke instrumenten), kok John Thompson (Van Vleuten: ‘Hij heeft helaas maar een arm, maar zijn kookkunst lijdt daar niet onder’), een chirurg, en een dokter. Daarnaast: zeelieden Charles Clerke en John Gore – ‘legendarische figuren die al meerdere reizen om de wereld hebben gemaakt. Moet je nagaan, in de achttiende eeuw!’ En dan de wetenschappelijke poot: Charles Green, astronoom. De afdeling botanie, om alles wat groeit en bloeit in kaart te brengen: Daniel Solander, Herman Spöring en Joseph Banks. Illustrator Sydney Parkinson maakt aan boord uiteindelijk meer dan duizend tekeningen.

De reis
De Endeavour vaart van Plymouth naar Madeira, de evenaar over (‘altijd gezellig, iedereen stomdronken’) naar Rio de Janeiro, via Kaap Hoorn de Stille Zuidzee op, op weg naar Tahiti. ‘Natuurlijk vinden er diverse liaisons plaats tussen de Tahitianen en de bemanning. En dat is direct het trieste verhaal van de ontdekkingsreizen die zo tot de verbeelding spreken: de komst van de Europeanen brengt naast veel andere ellende ook ziektes mee waartegen men niet bestand is. Na de komst van de Europeanen zal de Pacific er voor altijd anders uitzien. De bemanning is op tijd voor de Venusovergang, het is een wolkeloze dag, de observatie is een groot succes.

Het onbekende land
Cook vindt het Zuidland niet. Hij vaart vanuit Tahiti westwaarts, komt aan in Nieuw-Zeeland en weet de beide eilanden op fenomenale wijze in kaart te brengen – hedendaagse satellietbeelden laten zien hoe raak de tekening van Cook was. Daarna door naar Oost-Australië, waar hij óók zo’n perfecte kaart weet te maken. Van Vleuten: ‘Cook heeft de fundamenten gelegd voor de cartografie in de Pacific. De botanisten hebben een nieuwe standaard gezet voor de wetenschappelijke bestudering van de Pacific. Scheurbuik behoort tot het verleden. De astronomie is geholpen. Alleen is het bestaan van het Zuidland nooit aangetoond – Cook heeft er in zijn hart ook nooit in geloofd. Hij zou nog twee reizen maken, en in de tweede reis zou hij aantonen dat het land niet bestaat. Tenminste, het bestaat wel, maar het is één grote ijsklomp: de Zuidpool.’

De erfenis
Hoe kijken wij nu, 250 jaar later, terug op de reizen van Cook? Van Vleuten: ‘Is hij de grootste ontdekkingsreiziger aller tijden? Absoluut. De grootste cartograaf? Hij staat in ieder geval in de top 10 – geweldig.' Maar er klinkt ook een ander geluid. Een protest. En dat protest dat klinkt uit de Pacific, zijn voormalige werkgebied. Daar klinkt maar één stem: hoezo James Cook de ontdekker? Hoe zit het dan met de inheemse bevolking? Die zat er al duizenden, tienduizenden jaren voordat James Cook de rust kwam verstoren. Met zijn kaarten legde hij de Pacific open en maakte het klaar voor de Europese verovering. Is James Cook iemand om trots op te zijn? Dacht het niet. ‘ No pride ’ – dat is nu de leus in de Pacific.

De beelden bij het verhaal
Voor 3 op Reis reist Dennis Storm hem in 2016 achterna. De reis begint op de plek waar hij werd geboren en eindigt op de plek waar hij stierf. In dit filmpje zie je de hoogtepunten (met de beelden van de omgeving nu) van zijn reizen achter elkaar. Met aan het einde een onweerstaanbaar weetje: de serie Star Trek is gebaseerd op het leven van James Cook (Captain James T. Kirk = James Cook)!

De vondst
Het verhaal van de Endeavour krijgt in 2016 een bijzonder staartje. Want dan worden wrakstukken van de Endeavour ontdekt voor de Amerikaanse kust. DWDD besteedt aandacht aan deze spectaculaire vondst. Gastspreker die avond in de studio: Diederik van Vleuten. Uiteraard.