30 Jaar na de val van de Muur: verschillen arm en rijk steeds groter

In de zomer en herfst van 1989 broeide er wat in de DDR, de boeren- en arbeidersstaat, die in dat jaar zijn 40-jarig jubileum vierde. Terwijl in oktober in het Palast der Republik aan de toenmalige Marx-Engels Platz in Berlijn de staatsraadsvoorzitter Erich Honecker de kristallen glazen hief met andere Oost-Europese, communistische hoogwaardigheidsbekleders, scandeerde een grote mensenmassa buiten op het plein voor “Erichs Lampenladen” de woorden “Wir sind das Volk!”

In de Sovjet-Unie was Michail Gorbatsjov de nieuwe leider. Met zijn politiek van perestrojka en glasnost pleitte hij voor grootse hervormingen in het communisme. Meer openheid (glasnost) moest voor die hervormingen (perestrojka) zorgen. Hervormingen die de Sovjet-Unie, maar ook een satellietstaat als de DDR, uit een diep economisch dal moesten trekken. “Gorbie” genoot in de DDR een grote populariteit. Hij was voor veel Oost-Duitsers de tegenhanger van de stoffige, nukkige Erich Honecker, die al sinds 1971 hun staatshoofd was, maar in feite al sinds 1958 de absolute macht in hun land had. Hij was de bedenker van de “antifaschistische Schutzwall”, waarmee de DDR de grote vlucht naar het westen van Duitsland, de BRD, een halt toeriep. Aan de DDR-burgers werd deze muur uitgelegd als bescherming tegen het “fascistische” West-Duitsland. Ook was hij de verantwoordelijke man achter het zogeheten Schießbefehl aan de Duits-Duitse grens.

Nadat Gorbatsjov de politiek van openheid en hervormingen gepropageerd had, ook in 1986 tijdens zijn staatsbezoek aan de DDR, begonnen zich, vooral in Leipzig, maar ook in de hoofdstad Berlijn, actiegroepjes te vormen die ook voor meer hervormingen in de DDR pleitten. Maar de SED, de communistische partij van het land, hield dat met harde hand tegen. Iedereen, die ook maar een klein beetje verdacht was, werd door het grote leger aan informanten van de geheime dienst, de Stasi, in de gaten gehouden. Velen werden gevangengezet, om vervolgens vrijgekocht te kunnen worden door de BRD. Een vorm van mensenhandel, die de DDR vele miljarden heeft opgeleverd.

Op 11 september 1989 opende Hongarije plotseling op verschillende plaatsen de grens met Oostenrijk. Toen dat nieuws in de DDR bekend werd gingen treinen vol Oost-Duitsers via Tsjecho-Slowakije naar Hongarije en vervolgens door naar Oostenrijk en West-Duitsland. Voor de BRD waren DDR-burgers Duitsers en hadden ze dezelfde nationaliteit als burgers van de BRD. Tienduizenden DDR-burgers vluchtten op deze manier naar het westen. In diezelfde zomer van 1989 groeide het verzet in de steden in de DDR. Ieder maandag werden in Leipzig de zogeheten Montagsdemonstrationen gehouden, waarbij duizenden de straten opgingen. Op 7 november gingen in Oost-Berlijn 500.000 mensen vanaf de Alexanderplatz richting de Engels-Marx Platz, waar de Volkskammer in het Palast der Republik zetelde. De Oost-Duitse regering kon, zonder bloedvergieten, geen einde maken aan deze vreedzame revolutie.

Op 9 november kwam de partijleiding bij elkaar. Op 18 oktober was Honecker al door de SED afgezet en vervangen door Egon Krenz. In een in de haast georganiseerde persconferentie verklaarde de woordvoerder van de partij, Günther Schabowski, per ongeluk dat vanaf dat moment de grenzen tussen Oost- en West-Duitsland geopend waren. Bij de grensbewakers ontstond verwarring, maar uiteindelijk gingen de grenzen open. Een uitbundige menigte wandelde West-Berlijn binnen, mensen stonden met hamers en pikhouwelen bovenop de Muur te hakken. Berlijn was weer één stad, die in een roes verkeerde.

Vervolgens ging het snel. Op 18 maart 1990 werden de eerste vrije verkiezingen gehouden in de DDR. De door de West-Duitse CDU gesteunde Allianz für Deutschland behaalde een klinkende overwinning: 48% van de stemmen. Lothar de Maizière werd de eerste en enige democratisch gekozen president van de DDR. Op 3 oktober 1990, nog geen jaar na de val van de Muur werden de twee Duitslanden verenigd in de Bondsrepubliek Duitsland en golden de West-Duitse wetten voor heel Duitsland.

En nu zijn we dertig jaar verder en viert Duitsland dat het alweer dertig jaar een eenheid is. Maar is het dat ook?

Nee.

Na de Wende werden in de voormalige DDR ondernemingen, die tot dan toe VEB’s waren, Volkseigene Betriebe, geprivatiseerd. De staatsbedrijven werden via de zogeheten Treuhandanstalt verkocht aan private ondernemers. Vaak voor veel te lage bedragen. In de DDR bestond nagenoeg geen werkloosheid, maar de bedrijven produceerden ook nauwelijks meer. Voor commerciële bedrijven was dit onhoudbaar en er kwamen honderdduizenden “Ossies” op straat te staan in een land, waar werkloosheid een paar jaar daarvoor niet eens bestond. Duitsland was één, maar de verschillen waren groot.

Inwoners van de deelstaten, die in de voormalige DDR lagen, verdienen, nu dertig jaar later, gemiddeld nog steeds minder dan hun landgenoten in de westelijke deelstaten. De werkloosheid ligt er nog steeds vele malen hoger dan in het westen. Een groot deel, veel groter dan in het westen, is zeer ontevreden over de bondsregering en dat vertaalt zich in verkiezingsuitslagen. Ruim een kwart van de voormalige DDR heeft op de rechtspopulistische Alternative für Deutschland gestemd, die de vluchtelingenstroom van 2015 als schuldige aanwijst voor de misère in het oosten van Duitsland. Extreemrechts geweld zwelt weer aan in Duitsland. Aanslagen op synagogen en moskeeën, de Dönermorden, waarbij door extreemrechtse figuren islamitische eethuizen werden belaagd en onschuldige islamitische slachtoffers vielen. En als laatste dieptepunt de moord op de CDU-politicus Walter Lübcke uit de deelstaat Hessen in juni van dit jaar. Hij werd vermoord door een neonazi.

Duitsland, maar eigenlijk heel Europa, was na de Tweede Wereldoorlog nog nooit zo gepolariseerd als nu het geval is. Komt dat door de Wende, door de val van de Muur, vandaag precies dertig jaar geleden? Ik denk het niet. Zijn er in die dertig jaar fouten gemaakt? Ik denk het wel. Met de val van de Muur verloor het communisme. Een fout regime, dat het socialisme misbruikte voor onderdrukking van de bevolking, maar ook voor zelfverrijking van de top. Met de val van de Muur won tegelijkertijd ook het kapitalisme. Het kapitalisme dat ongebreideld zijn gang kon gaan. Sinds de jaren ‘90 werd de handel in kapitaal groter dan de handel in goederen. Verschillen tussen arm en rijk worden steeds groter, waardoor de polarisatie meegroeit.

Dertig jaar Duitse eenheid. Reden voor feest? Zeker. Maar ook reden tot nadenken.