Afgehaakt, of anders betrokken?

Een steeds groter deel van Nederland is afgehaakt bij politiek Den Haag. Wie zich de afgelopen jaren heeft bezig gehouden met politieke en sociale ontwikkelingen heeft deze uitspraak veelvoudig voorbij zien komen. Burgers zijn teleurgesteld en hebben geen vertrouwen meer in de politiek. Maar dat is het niet hele verhaal. Met de opkomst van sociale media is ook een andere vorm van politieke betrokkenheid ontstaan.

Klassieke betrokkenheid voorbij
In de Atlas van Afgehaakt Nederland laten Josse de Voogd en René Cuperus zien dat een groot deel van Nederland af is gehaakt bij politiek Den Haag. Langs verschillende breuklijnen (bijv. Randstad en daarbuiten) zou er een scheiding zijn ontstaan tussen wel- en niet-betrokkenen bij de politiek. In 2022 was met 50% de opkomstratio van de Gemeenteraadsverkiezingen dan ook historisch laag. Naast opkomst wordt bij politieke betrokkenheid traditioneel gedacht aan partijvergaderingen, verhitte discussies over programma’s of inhoudelijke debatten binnen partijen of tussen partijen. Tegenwoordig is die vorm van betrokkenheid minder terug te vinden. De meeste mensen duiken niet meer diep in een partijprogramma maar volgen de politieke arena vooral via korte filmpjes, ‘snippets’ tweets of posts op social media.

Het medium is de boodschap…
Dit heeft gevolgen voor hoe politieke betrokkenheid eruit ziet. In 1958 schreef de Canadese mediatheoreticus Marshall McLuhan: “The medium is the message.” Kernboodschap van zijn revolutionaire theorie was dat de echte impact van technologische ontwikkelingen niet zozeer de boodschappen zijn die ermee verspreid kunnen worden, maar vooral hóe het nieuwe medium de menselijke communicatie zelf vormgeeft. In dit geval, niet zozeer de ‘snippets’ zelf, die gretig op sociale media worden verspreid, zijn baanbrekend, maar vooral de manier waaróp social media communicatie tussen mensen vormt; oppervlakkiger, sneller en met weinig ruimte voor nuance (Twitter kent slechts ruimte voor 280 tekens en je mening is met een smartphone vanaf overal te geven). Wie ooit kijkt onder een commentsectie van een nieuwsitem stuit vooral op hanengevechten in plaats van uitwisseling van ideeën.

Politiek op de persoon
Daarbij is ook de focus van de onderwerpen van discussie veranderd. Waar vroeger partijprogrammapunten en visie vooral onderwerp van gesprek waren, is de aandacht nu vooral gericht op personen en ideeën over een bepaalde partij. Wie deugt er, en wie deugt er vooral níet? En in verkiezingstijd: Wie wil er met wie? En wie wil er vooral níet met wie?

De vraag lijkt steeds meer: “Wat vind ik van deze politieke persoon?” vul in: Frans Timmermans, Dilan Yesilgóz enz. Doortrekkend naar de partij waar zij voor staan. In plaats van wat vind ik van de standpunten van deze persoon of partij? Vanaf detelefoon op de wc volgen burgers politieke personages in een voortdurend mediadrama.

Dehumanisering van de politiek
Hier schuilt gevaar in. Want wanneer politici enkel nog als personages worden beoordeeld, verdwijnt hun menselijkheid naar de achtergrond. In sociologische termen heeft de invloed van sociale media op politieke betrokkenheid in toenemende mate geleid tot dehumanisering van de politici in de politiek. Politici worden steeds minder gezien als mens, en steeds meer als rol of object om – publiekelijk - tegen aan te schoppen of om onvrede op te uiten. De gevolgen zijn ernstig: van verlies van empathie – tot in extreme mate toename aan geweld zoals het recente geweld vanuit extreem rechts in Den Haag; eveneens als de toenemende stroom aan bedreigingen aan het adres van politici de afgelopen jaren.

Zo heeft de opkomst van sociale media er in bredere zin voor gezorgd dat menselijke communicatie steeds meer (vanuit eerste emotie) verloopt en dat er veel wordt gereageerd, gedeeld en becommentarieerd, maar minder geluisterd of gekomen tot diepgang en nuance. Op gebied van politieke betrokkenheid is er dus niet alleen sprake van afhaken, maar ook juist van het ontstaan van oppervlakkig, maar bovenmatig véél emotionele betrokkenheid die steeds vaker dreigt te ontsporen.

Politieke beschouwingen: mens achter het personage
Hoe kunnen we dit keren? Die taak ligt ten dele bij politici zelf door het goede voorbeeld te geven, zoals – onbewust – Dilan Yesilgöz deed in een moment tijdens de Algemene Politieke beschouwingen. Zij had het tijdens haar bijdrage over dat ‘het filmpje van de heer Stoffer nu helaas mislukt was’ nadat deze zich versprak over het zondag willen openhouden van de winkels voor de rust van ondernemers (oprecht grappig). De opmerking leidde tot een gezamenlijk moment lachen en opluchting in de Kamer - van links tot rechts.

Het lijkt misschien klein, maar het gedeelde moment ontspanning liet even iets anders zien: politici als mensen onder elkaar – los van de verharde politieke rollen. Als mensen die ook maar politiek met elkaar bedrijven.

In een cultuur van snel, oppervlakkig en op de persoon gericht zijn is het belangrijk dat dit stuk weer meer zichtbaar wordt voor het publiek.

Niet afgehaakt, maar anders betrokken
Wie zegt dat burgers zijn afgehaakt, schetst een deel van het verhaal. Mensen zijn anders, oppervlakkiger betrokken, maar niet alleen onverschillig. Er is ook een andere emotionelere betrokkenheid bij de politiek ontstaan met focus op politieke personages als kop van Jut van de tot onvrede gehoorde mening. De opkomst van sociale media heeft bijgedragen aan een dehumaniserende politiek, gefocust op politieke personages die al dan niet deugen of niet deugen.

De vraag is niet alleen of mensen nog meedoen, maar hoe om te gaan met de manier waarop nieuwe media politieke betrokkenheid vormgeeft. Dat kan deels door dynamieken zelf te benoemen, iets dat Frans Timmermans vorige week deed bij Pauw en De Wit – Timmermans stelde dat er sprake was van politiek op de persoon en er terug moest worden gegaan naar politiek op de inhoud.

Moet al het vuur dan uit de politiek? Nee. Politiek mag botsen, hard botsen. Maar nooit ten koste van de menselijkheid. Pas als politiek weer menselijker wordt, kan ook de inhoud terugkeren en het democratische gesprek. De handschoen hiervoor ligt deels bij politici zelf, want goed voorbeeld, doet volgen.