Afscheid van de bestaande orde?

In veel Europese landen zijn immigranten de gebeten hond. Asielzoekers worden vaak bestempeld als gelukzoekende profiteurs. Werkende migranten worden schandalig uitgebuit, en als ze niet meer nodig zijn worden ze als oud vuil aan de kant gezet.

Maar de groep migranten is op dit moment niet de enige verdachte groep. Intellectuelen en onderzoekers, democraten en nuancerende denkers liggen ook onder vuur. De over de eeuwen bevochten waarden van inspraak, participatie, hoor en wederhoor, parlementaire bevoegdheden of scheiding van de machten worden onderuit geschoffeld. Het populisme viert hoogtij en de mensen met de grootste mond en het meeste geld hebben het voor het zeggen. Autocratische en op macht beluste leiders schromen niet om willekeurig zondebokken aan te wijzen. Ook hebben ze er een handje van om beloftes te doen die niet worden nagekomen en om historisch nationalistische, seksistische, xenofobische of zelfs racistische uitgangspunten te verheerlijken. Uitspraken van deze leiders zijn extreem, maar hoeven niet te worden onderbouwd, de autocratische leider heeft per definitie gelijk en maakt nooit fouten.

In de negentiger jaren van de vorige eeuw werd het falen van de collectieve sector gezien als falen van politici en daarmee als overheidsfalen. De overheid werd bestempeld als verlengstuk van machtige marktpartijen die geen oog hadden voor collectieve belangen, maar alleen voor winstmaximalisatie. Rampen zoals de brand in Volendam of de ontploffing in Enschede werden aan overheidsfalen toegeschreven.

Overheden gingen zich bedrijfsmatig gedragen, maar werden wel verantwoordelijk gesteld voor alles wat misgaat, van jeugdzorg tot toeslagen en van stikstofproblemen tot problemen in energievoorziening. Toch stond het geloof in een maakbare samenleving centraal, waarbij de overheid regie en sturing kon geven. Dat geloof is nu tot een dieptepunt gedaald. Het huidige kabinet heeft nauwelijks nog zinnige besluiten genomen en er zijn veel lijken uit de kast gekomen. Voortvarendheid wordt node gemist, en de tegenstellingen in de samenleving nemen toe.

Een dolende samenleving biedt een voedingsbodem voor extreemrechtse ideeën en voor retoriek zoals die wordt gebezigd door mensen als Wilders, Orbán, Trump of Milei. Zulke leiders verheerlijken het recht van de sterksten en verachten de democratie. Zij krijgen speelruimte door mensen die teleurgesteld zijn in de beloftes van welvaart, welzijn en participatiemogelijkheden. Voor veel mensen zijn deze beloftes in de neoliberale samenleving van nu niet nagekomen. Ook haken mensen af door de toenemende complexiteit van regelingen, procedures en verschraling van voorzieningen. Bovendien moeten we niet vergeten dat het huidige gebruik van sociale media leidt tot stemmingmakerij en misinformatie. Huidige leiders maken daar handig gebruik van.

De ontwikkelingen van nu leiden gemakkelijk tot kantelende machtsverhoudingen in de wereld en de vraag is waar Europa nog in het plaatje past. Kunnen we als Europa voortleven zoals we gewend zijn of moeten de bakens ingrijpend worden verzet? In een wereld waar alles en iedereen met elkaar verbonden is zal Europa veel meer eenheid en eensgezindheid moeten uitstralen. Anders bestaat het risico dat we worden vermalen in de strijd om grondstoffen, voedselvoorziening en de macht van de multinationals.