Alle verloren gebied terug naar Oekraïne: kan dat wel?

Tekst woensdag uitgesproken bij een samenkomst van Stop de Oorlog Amsterdam op het Spui in Amsterdam

Een maand nadat verschillende onderhandelingsgesprekken aanleiding konden geven te denken dat er een eind aan het geweld in Oekraïne zou kunnen komen, is die voorzichtige hoop ten onder gegaan. Verhevigde luchtbombardementen over en weer; Russische vliegende projectielen in het luchtruim van NAVO-landen; aanvankelijk een schijnbaar groeiende desinteresse bij de Amerikaanse regering en een groeiende woede én onmacht bij de landen in de EU typeren de situatie tot en met 23 september. Gisteren, 23 september meldde de Amerikaanse president Trump dat Oekraïne alle verloren gebied kan terugwinnen en ‘misschien zelfs wel meer’. De praktische gevolgen van die woorden zijn op dit moment onduidelijk. Hoe zou dat moeten, alle verloren gebied terugveroveren? Wat wordt bedoeld met ‘meer’?

Daarmee is de verwarring vergroot en de ellendige oorlog nog lang niet afgelopen. Vandaag duurt de oorlog 43 maanden. Wat is de stand van zaken en wat is nu de inzet van de verschillende partijen?

De afgelopen maand
Een korte samenvatting van de gebeurtenissen sinds 24 augustus leert dat er wankele stappen werden gezet om te onderhandelen. Vorige maand wees ik er op dat haast in deze complexe situatie ongewenst is, en pleitte voor tijd en geduld om door te gaan op het pad van onderhandelingen. Trump eiste toen onmiddellijke toenadering van Rusland en Oekraïne en wel op het hoogste politieke niveau, tussen Zelensky en Poetin.

Oekraïne gaf de indruk tijdelijke territoriale concessies te willen doen, maar alleen als het Westerse veiligheidsgaranties zou krijgen. Op 4 september kwamen 26 bereidwillige Westerse landen bijeen in Parijs om over die veiligheidsgaranties te praten. Na afloop werd gesproken van de oprichting van een stalen stekelvarken. Dat stekelvarken bestaat alleen op papier. Ook Nederland is deel van die 26 landen, maar premier Schoof wilde niet aangeven wat Nederland van plan is. De 26 landen stelden twee voorwaarden om hun plan te willen uitvoeren. Er moet eerst een akkoord tussen Oekraïne en Rusland vastgesteld worden én de VS moeten het Europese plan steunen met noodzakelijke militaire middelen. Rusland liet onmiddellijk weten nooit aan dit plan van bereidwillige landen te zullen meewerken.

Trumps frustratie en bluf
Sinds het verstrijken van de dringende oproep van Trump om tot directe onderhandelingen over te gaan, spreekt hij niet meer over onderhandelen. Inmiddels gaat het over terugveroveren van verloren gegaan grondgebied. “Misschien zelfs meer’, voegde hij er aan toe. Gezien het verloop van de oorlog in de afgelopen 43 maanden is dat onmogelijk, tenzij de VS massaal troepen zouden inzetten aan Oekraïense kant. Dat is zeer onwaarschijnlijk. Met deze uitspraak gaat Trump verder dan de vorige Amerikaanse regering. Zelfs als de VS Europese landen in de oorlog zouden willen storten is het vraag hoe realistisch deze doelen zijn. Dan is er wél een grote Europese oorlog. Zou het serieus zijn dan zitten we zeker in een nieuwe en zeer ernstig fase van de oorlog. We moeten er van uitgaan dat de uitspraak een uitdrukking van zijn frustratie is omdat hij zijn zin niet heeft gekregen. Of het is bluf. Bluf is ook een vorm van onderhandelen. De vraag is alleen waarover?

Niet onderhandelen of toch?
Het openbaar onderhandelen is van de baan. Dat brengt wel de woorden van de minister van Buitenlandse zaken Rubio in herinnering die, begin maart aan het begin van luidruchtige Amerikaanse pogingen om een einde aan de oorlog af te dwingen, zei dat onderhandelen in het openbaar niets oplevert. Verondersteld wordt nu dat naar het advies van Rubio er wel degelijk onderhandelingen gaande zijn. De vraag is waarover wordt gesproken? Over de oorlog in Oekraïne of over bilaterale Amerikaans-Russische zaken?

Afgelopen week stelde Poetin voor om het NEW Start-verdrag over de beperking van strategische kernwapens met een jaar te verlengen. Er is haast bij omdat het verdrag in februari 2026 afloopt. Het zou heel goed zijn als het verlengd wordt. Verondersteld mag worden dat er meer gespreksonderwerpen zijn. Maar dat is bilateraal Russisch-Amerikaans.

Daarnaast bemiddelt Qatar over humanitaire zaken die Oekraïne en Rusland aangaan.

Maar echte onderhandelingen over een einde aan de oorlog zijn er niet. Dat is misschien wat Rubio in maart bedoelde.

Inmiddels gaat de oorlog in volle hevigheid verder. De inzet van Oekraïne blijft, naar verluidt, om door middel van onderhandelingen een einde aan de oorlog te maken.

Oorlog aan het front in Oost-Oekraïne
Eén van de proefballonnen van augustus was dat Rusland bereid zou zijn de huidige frontlijn in de provincies Zaporisha en Kherson te accepteren als nieuwe grens. Daarmee zouden de claims op het hele grondgebied van beide provincies losgelaten worden. In ruil daarvoor moet Oekraïne vrijwillig het hele grondgebied van de provincies Donetsk en het vrijwel al geheel veroverde Loehansk opgeven. Een eis waarvan het onwaarschijnlijk is dat die zal worden ingewilligd.

De oorlog gaat dan ook op volle kracht verder. Het centrum van de grondoorlog ligt bij een aantal steden in het westen van de provincie Donetsk. Die steden, het zijn van noord naar zuid Slovjanks, Kramatorsk, Kostyantynivka, dat iets naar het oosten ligt, en Pokrovsk, vormen een gefortificeerde linie van zo’n 100 km lengte aan een grote weg, de T0154. De nadruk van de Russische aanval ligt al sinds de zomer van 2024 op Pokrovsk en daarbij is inmiddels ook een beleg van Kostyantynivka bijgekomen. Het front kruipt vooruit in de door Rusland gewenste richting, maar heel erg langzaam.

Indien Rusland deze linie doorbreekt dan ligt daarachter een groot en slecht verdedigd gebied open. De provincie Donetsk zou in dat geval niet meer te behouden zijn voor Oekraïne. Wellicht zou Rusland ook westelijk van dat gebied, in andere provincies, kunnen doorstoten.

De stand van dit front is van groot belang voor eventuele vervolgonderhandelingen.

Luchtoorlog
De luchtaanvallen die door Rusland al vanaf het begin van de oorlog worden gevoerd, met vele honderden aanvallen met drones en raketten per nacht, zijn geïntensiveerd. De volgende doelen zijn vast te stellen. Het uitschakelen van de elektriciteitsknooppunten van het spoorwegnet. Met elektrische treinen worden wapens, munitie en militairen naar het front overgebracht. Daarnaast zijn wapenfabrieken en hun opslagplaatsen doelwit. Het werd de afgelopen maand duidelijk dat de vermoedelijke fabriek van de Flamengo-langeafstandskruisraket in het westen van Oekraïne een doelwit is. Dat geldt ook voor de fabriek waar de van oorsprong Turkse Bayrakter drones worden geassembleerd. Daarnaast is de algemene elektriciteitsproductie een doelwit. Met de winter voor de deur worden Oekraïense oorlogsproductie en de burgersamenleving zwaar op de proef gesteld. Al deze schade en belemmering van de oorlogvoering en het alledaagse leven zouden de Oekraïense regering tot inschikkelijkheid moeten dwingen.  

Omgekeerd gebeurt vrijwel hetzelfde. Oekraïne slaagt er toenemende mate in met langeafstand-drones, langafstand-raketten, waaronder de Flamengo, en met geheime commando-operaties strategische doelen in Rusland te raken. Het doel daarvan is de kosten van de oorlog voor Rusland op te voeren en Rusland te bewegen de oorlog te staken. Het is een vorm van asymmetrische oorlogvoering waarin Oekraïne steeds beter lijkt te worden en die op groeiende steun in politieke stromingen in de Oekraïense staat kan rekenen. Die steun wordt ook versterkt door Europese wapens en de steeds dieper gaande samenwerking met Europese wapenindustrieën. Ook in Europa wordt de stroming voor een intensievere oorlogvoering sterker.

De Oekraïense oorlogsplanning is om medio volgend jaar deze strategie op een hoger plan te kunnen uitvoeren. De voorstanders ervan spiegelen de situatie dan zo voor dat Rusland tot een nederlaag kan worden gebracht. Het is waarschijnlijk deze lobby die Trump gisteren heeft gebracht tot de uitspraak om alle verloren gebied te kunnen terugveroveren, of ‘misschien wel meer.’

Of dit optimisme gerechtvaardigd is, is zeer de vraag. Een paar kanttekeningen. Oekraïne heeft inmiddels minder dan 40 miljoen inwoners. De begroting die deze week is ingediend voor 2026 is slechts voor de helft gedekt. De rest wordt geleend bij het IMF. De Oekraïense wapenindustrie verwacht volgend jaar onderwaterdrones te kunnen exporteren. Daarmee verwerft Oekraïne een positie in de top van het wereldwijde militair-industrieel complex.

De schade aan de Russische economie is onbekend en er wordt op gespeculeerd dat meer sancties Rusland tot medewerking aan een oplossing kunnen aanzetten. Dat is onzeker, maar het is nu een wedstrijd wie het langst deze uitputtingsslag kan volhouden.

Veiligheidsgaranties en het tarten van de NAVO
De grootste escalatie van de afgelopen maand was het tarten van de waakzaamheid en de samenhang van de NAVO door Russische operaties net over de grens in verschillende NAVO-landen. In het luchtruim van Roemenië, Polen en Estland drongen drones of vliegtuigen door. Met betrekking tot het incident in Estland ontkende Rusland de beschuldiging.

De NAVO onderzoekt nog steeds de ware toedracht van de tientallen kleine drones van het type Gerbera die in de nacht van 9 op 10 september het Poolse luchtruim binnendrongen. Het leidde ertoe dat de NAVO een nieuwe luchtverdedigingsoperatie, Oostelijke wachter, opzette. Bovendien zijn er nu koortsachtige plannen om een dronemuur op te richten op de oostelijke grens van de EU.

Op het moment van het binnendringen in het NAVO-luchtruim hadden de indringers twee doelen voor ogen. Het testen van de accuraatheid van de militaire organisatie bij de verdediging van Polen en de politieke samenhang van de NAVO. Hoe zou er inhoudelijk worden gereageerd? De reactie was tweeledig; woedend in de pers en daarmee werd de boodschap vooral voor de bevolking van de NAVO-landen bedoeld en aan de andere kant terughoudendheid in de officiële uitlatingen.

De compromisformule die is gevonden stelt dat de NAVO geweld zal gebruiken als het dat nodig acht naar aanleiding van een Russische actie boven NAVO-grondgebied. De NAVO kiest zelf ‘de wijze van reageren, het moment en het terrein waarop en dat alles met artikel 5 als stok achter de deur’.

Het grote doel van deze Russische treiterijen, of hybride oorlogvoering, is om het Westen duidelijk te maken dat de plannen om westerse troepen in Oekraïne te plaatsen, het plan van Parijs, na een vredesakkoord kansloos zijn. De risico’s van dit soort gedrag zijn natuurlijk groot. Verdeeldheid zaaien in de NAVO is een doel dat door anonieme Westerse diplomaten wordt erkend.

De EU en de NAVO
Heel veel inspanningen zijn er niet nodig om de verdeeldheid in de NAVO voelbaar te maken. Eerder deze zomer dwongen de VS hoge importtarieven af van de EU; verplichtte het de Europese NAVO-landen 5% van het BBP per jaar te reserveren voor de defensiebegroting en inmiddels moeten Europese landen Amerikaanse wapens voor Oekraïne betalen. Misschien willen de VS zwaardere sancties treffen tegen Rusland als de landen van de EU een volledige importstop op olie uit Rusland afkondigen en een importtarief op goederen uit China van 100%. De EU heeft met het 19e sanctiepakket opnieuw een halve knieval voor de VS gemaakt door een bevestigend antwoord te geven op de eisen. De vraag is wat de Amerikaanse regering van deze toegevingen vindt. Zeker met de laatste beleidszwenking van Trump; dat Oekraïne alle verloren gebied kan terugwinnen en ‘misschien zelfs wel meer’.

Veiligheidsgaranties voor iedereen
De conclusie van de 34ste maand in de oorlog is, dat deze keihard doorgaat zonder een eind in zicht. Onderhandelingen zijn er niet meer, tenzij in grote geheimzinnigheid en dat levert dan misschien een verrassing op. Over een tijdje. Het Westen vertoont steeds meer verschijnselen van onderlinge meningsverschillen.

De voortgaande oorlog is slecht nieuws voor iedereen, behalve voor degenen die per se een regime change in Rusland willen en de huidige situatie denken te kunnen benutten om dat doel dichterbij te brengen. Het is heel moeilijk voorstelbaar dat dat lukt. Als Rusland in het nauw wordt gebracht, zal het de oorlog willen beëindigen.

Centraal in deze oorlog is veiligheid voor de burgers van Oekraïne, de staat Oekraïne en veiligheid voor de zwaarbewapende staat Rusland die nog vele zware wapens achter de hand heeft. De risico’s van escalatie zijn nog steeds levensgroot.

Het is van het grootste belang dat in Nederland en Europa nagedacht wordt hoe de oorlog te beëindigen met veiligheidsgaranties voor iedereen.

Graag tot de volgende keer op 24 oktober.