Als de rechtsstaat terechtstaat

Ook een democratie is niet in beton gegoten.

Tegenwoordig wordt ons politiek stelsel vaak een ‘democratische rechtsstaat’ genoemd. Tegelijk wordt steeds meer gewaarschuwd dat die ernstig onder druk staat en wordt meestal een oproep aan onze politiek ‘leiders’ gedaan om die te beschermen. Dus wij vragen hen om erop toe te zien dat wetten ter bescherming van burgers zich niet tegen hen keren.

Je kunt je afvragen waarom democratie de rechtsstaat niet al impliceert. Wat is de meerwaarde van een rechtsstaat in een land, waar de burgers zelf direct hun wetten maken? Moet die rechtsstaat immers niet waarborgen dat burgers niet getroffen worden door onrechtvaardig beleid en bestuur. Dat is juist van betekenis in een zwak democratisch stelsel. Politici en bestuurders moeten er dan voortdurend aan herinnerd worden dat zij de burgers goed behandelen.

Het klassieke Athene ontwikkelde zich van een rechtsstaat, onder de wetten van Solon in de 6e eeuw v. Chr. tot een directe democratie met een voor alle burgers toegankelijke Volksvergadering als soeverein wetgevend orgaan.

Bij ons werd de rechtstatelijk bescherming tegen de absolute vorst in de 18e eeuw door volksvertegenwoordigers afgedwongen. De vorst verdween als politieke factor, maar het volk werd in het parlementaire systeem niet soeverein.

Nu is het ook in een ‘echte’ democratie mogelijk dat het volk zich tekort doet en moet de uitvoerende macht periodiek heel uitvoerig en streng gecontroleerd worden.

Er bestaat in geen enkel politiek stelsel de garantie dat bijvoorbeeld het geruchtmakende kindertoeslagendrama volledig vermeden had kunnen worden.

Wetten worden altijd door ambtenaren in concrete situaties toegepast en daarbij moeten ze niet alleen efficiënt worden toegepast, maar ook met oog voor de menselijke maat. Hier schortte het ook aan bij de belastingdienst zoals uit het onderzoek van Jesse Frederik, die daarvan in een boek verslag deed, bleek. [Zo hadden we het niet bedoeld: De tragedie achter de toeslagenaffaire, 2021]

De burgers werden totaal onvoldoende beschermd tegen het uitgevoerde overheidsbeleid. Sommigen komen soms met een eendimensionele verklaring, zoals Kay Bemelen die de ingewikkelde taal van de aanvraagformulieren als de voornaamste oorzaak beschouwt.

Maar zo simpel kan het niet zijn, er speelt nog natuurlijk nog veel meer. De ‘Bulgarenfraude’ bracht veel politici er begrijpelijk toe om te proberen zo’n plundering van de staatskas in de toekomst te voorkomen.

Jesse Frederik komt tot de conclusie, dat we hier te maken hebben met een gecompliceerde dynamiek, waarbij parlement, regering, ambtenarij, rechters, de pers en wijzelf allemaal een rol vervulden. Hij denkt, dat “het systeem op de schop moet”.

Bij de belastingambtenarij acht hij een cultuurverandering noodzakelijk, die vooral oog vooral gericht is op de mens achter de cliënt en hem of haar als in principe te goeder trouw beschouwt.

Advocaat Ellen Pasman benadrukt de fatale rol die de landsadvocaat in deze affaire heeft gespeeld door het buitenwettelijk optreden van de Belastingdienst volkomen te onderschrijven. “Maar de landsadvocaat is niet in het openbaar verhoord, alleen achter gesloten deuren.” [Ellen Pasman: ‘In de rechtsstaat hoort het allereerst om de burger te gaan’, interview door Emiel Hakkenes, Trouw, 26.09.2024]

De Belastingdienst had al een boete gekregen voor het discrimineren op nationaliteit en nu krijgen ze voor deze onwettige acties nota bene de volledige steun van het invloedrijke kantoor van de landsadvocaten!

We zullen dus wel altijd kritisch naar de driehoeksrelatie parlementariërs-ministers- ambtenaren moeten kijken. Het is niet goed dat ambtenaren hun ministers door dik en dun moeten steunen. Zij zouden zich met kritiek op de minister, als die daar geen oor voor heeft, direct tot de parlementariërs moeten kunnen richten: waardering voor ‘klokkenluiders’ dus. Ook zouden omgekeerd parlementariërs voor informatie direct te rade moeten kunnen gaan bij ambtenaren, zonder bemiddeling van de minister dus.

Er zou natuurlijk ook kritischer gekeken moeten worden naar uitvoeringsregelingen en aanvraagformulieren. Zijn ze wel in een, voor iedereen begrijpelijke taal, opgesteld?

De ‘rechtsstaat’ die (grond)wetten, instituties en een scheiding der machten kent die de burgers perfecte bescherming tegen misbruik door overheidsdienaren biedt, is een illusie. Op elk moment vraagt zij de actieve en betrokken inzet van deze mensen. Ook een democratie is niet in beton gegoten en moet door alle betrokkenen, politici en functionarissen voortdurend actief onderhouden worden.

Zo mogen we hopen dat politie en justitie, als de nieuwe asielwet toch in volle omvang in werking mocht treden - wat een nachtmerrie zou betekenen - medemensen zonder verblijfsvergunning niet gaat oppakken en ook mensen die hen willen helpen met rust laat. Hopelijk kan zo een ‘ongedocumenteerden-schandaal’ voorkomen worden..