Antisemitisme onder een deken van vriendelijkheid

Men kon zich daarbij moeilijk losmaken van de overtuiging dat christenen wel verlicht konden zijn, terwijl moslims en joden dat niet zouden kunnen.

“Het hoort bij het Nederlandse zelfbeeld”, schrijven Saskia Pieterse en Janneke Stegeman in hun boek Uitverkoren, “te denken dat die geschiedenis achter ons ligt nu Nederland een seculiere democratie is.” Met ‘die geschiedenis’ doelen ze op de verwevenheid van calvinisme, superioriteitsgevoelens, antisemitisme, racisme en Nederlandsheid, zoals zij die hebben gedestilleerd uit het werk van Abraham Kuyper (1837-1920), de antirevolutionaire politicus die streed tegen de liberale elite en opkwam voor de kleine luyden.

Want die liberale elite die inmiddels gewonnen lijkt te hebben, had het óók heel goed getroffen met zichzelf en onderschreef een gedachtegoed dat óók racistisch en antisemitisch was, en op een bepaalde manier, ook calvinistisch.

Vervanging
Saskia Pieterse is in mijn ogen een van de belangrijkste intellectuelen onder de contemporaine neerlandici. Dit is haar eerste boek nadat ze afscheid nam van de Universiteit Utrecht – net op tijd! valt nu te constateren. Ze schreef het samen met de theologe Janneke Stegeman, en dat leidde tot een heel interessant boek. Er is al wel veel geschreven over de geschiedenis van het protestantisme in Nederland en ook al het een en ander over het racisme – maar over de precieze manier waarop die twee elkaar versterkten en ondersteunden blijkt veel te zeggen, en dat was nog niet gebeurd.

De calvinisten vormden nooit de meerderheid in Nederland, maar eeuwenlang waren ze wel dusdanig toonaangevend dat ze bepaalden wat er nu precies ‘Nederlands’ is. Ze zagen zichzelf als een uitverkoren volk, en verwezen naar Nederland soms met het woord Israël. Joden werden weliswaar welkom geheten in de Republiek, maar vooral omdat er werd verwacht dat ze economische voorspoed konden brengen. Tegelijkertijd beschouwde men het calvinisme als een verbeterde vorm van het jodendom—het jodendom werd als te lichamelijk gezien, terwijl het ware geloof, het calvinisme, juist geestelijk zou zijn. In die zin beschouwde men het calvinisme niet alleen als een voortzetting, maar als een vervanging van het jodendom.

Onder een deken van welwillende vriendelijkheid zat zo veel antisemitisme verstopt.

Losmaken
Zoiets gold ook in het kolonialisme. Op een bepaalde manier wisten mensen zichzelf voor te spiegelen dat de Nederlanders er goed aan deden om mensen te kolonialiseren. Aan de ene kant wisten ze zo te voorkomen dat die mensen gekolonialiseerd zouden worden door Spanjaarden en Portugezen: dat waren katholieken en die zouden ze alleen maar in het verderf storten. Aan de andere kant had men de mond vol over het feit dat iedereen van Adam en Eva afstamde en dat in die zin alle mensen gelijk waren – maar tegelijkertijd vond men in het bijbelverhaal over Noachs zonen Jafet, Cham en Sem een rechtvaardiging dat sommigen toch wat minder gelijk waren. Cham had zijn vader uitgelachen en dus waren zijn nakomelingen verdoemd – die nakomelingen deelde men een plaats toe in Afrika. Sem had het iets beter gedaan, maar niet voldoende – en dat verklaarde de lagere status van Semitische volkeren (waartoe heel Azië soms werd gerekend). Alleen de nakomelingen van Jafet waren uitverkoren.

En laat die nu allemaal in Europa hebben gewoond, en dan met name in Nederland.

Onverbiddelijk
Ook de Verlichting verbeterde de situatie niet per se, laten Pieterse en Stegeman zien. Hoewel het verlichtingsdenken in theorie doortrokken was van het idee van gelijkheid voor alle mensen, bleef het in de praktijk vooral een westers project. Men kon zich daarbij moeilijk losmaken van de overtuiging dat christenen wel verlicht konden zijn, terwijl moslims en joden dat niet zouden kunnen.

In de epiloog van het boek proberen Pieterse en Stegeman de lijn terug te trekken naar het huidige zelfbeeld van Nederland, dat volgens hen dus nog altijd doortrokken is van deze onderstromen. Wat ik hieraan lastig vind is dat ik er maar moeilijk de vinger op kan leggen wat nu precies ‘het’ zelfbeeld is van Nederland. Doen de katholieken of de joden daar inmiddels ook aan mee? En geldt met name voor de heel openlijke racisten – die toch waarlijk geen marginale stem meer zijn in het debat – niet dat zij juist luidkeels géén positief beeld hebben van Nederland?

Maar dat is een kanttekening bij een boek dat verbazingwekkend rijk is aan gedachten en observaties en feiten – een boek dat het beeld van de Nederlandse geschiedenis wel degelijk op zijn kop zet.. Onze erfenis kent veel zwarte plekken, en Pieterse en Stegeman hebben daar het licht onverbiddelijk op laten schijnen.

Saskia Pieterse en Janneke Stegeman. Uitverkoren. Hoe Nederland aan zijn zelfbeeld komt. Athenaeum, 2025. Bestelinformatie bij de uitgever.

Dit artikel verscheen eerder op neerlandistiek.nl