Bescherm ons tegen de schermen en kijk weer omhoog

Er is geen ontkomen meer aan.

‘Burgerschapslessen over democratie hebben weinig zin als er niet meer wordt gestuurd op de daadwerkelijke ontmoeting van ‘de ander’. Als we elkaar niet tegenkomen wordt het accepteren van verschillen, de voorwaarde van democratie, een onhaalbaar doel…’ Dit schreef schoolleider Maaike Jongepier in een ingezonden brief in De Volkskrant. Het was de aanhef van een pleidooi om het burgerschapsprogramma op scholen meer te richten op het trainen van vaardigheden die nodig zijn om te kunnen afstemmen op verschillen. Ze geeft onder andere aan dat het laten slagen van burgerschapsonderwijs niet gebaat is bij het ‘leren uit boekjes’ dat je een ander moet respecteren. Het zijn juist de echte ontmoetingen die in de praktijk kunnen zorgen voor meer begrip, inleving en respect.

Jongepier geeft hierbij als tip om bijvoorbeeld meer ontmoetingsprojecten te realiseren tussen scholen met diverse populaties. Een goed plan, zeker met het oog op de huidige segregatie op scholen in ons land, waarbij kinderen van verschillende soorten afkomst elkaar steeds minder ontmoeten en in een bepaalde sociaal-veilige bubbel leren en leven. Dit staat haaks op het nastreven van deugdelijk burgerschapsonderwijs, waar juist ingespeeld zou moeten worden op de verschillen in cultuur en afkomst. Om van elkaar te leren en meer begrip te krijgen voor elkaar, in een samenleving die bol staat van de verschillen.

Maar dat is niet het enige. Ook het blijven clusteren van leerlingen met een bepaald onderwijsniveau draagt niet bij aan het creëren van een brede oriëntatie op het wereldbeeld van jongeren. Denk hierbij aan het (te) vroeg selecteren op niveau, aan de hand van de steeds meer bekritiseerde doorstroomtoets en de homogene brugklassen, waardoor leerlingen minder doorstroomkansen ervaren. Of het handhaven van categorale scholen, waar slechts op één enkel niveau onderwijs wordt verzorgd (bijvoorbeeld de gymnasia). Niet bevorderlijk om daarna de werkelijke wereld tegemoet te treden en onderdeel te worden van een maatschappij die juist steeds meer inzet op inclusie, samenwerking en diversiteit.

Het mag duidelijk zijn: het kunnen en willen ontmoeten van de ander is door bovenstaande factoren minder toegankelijk geworden. Toch zijn het niet de grootste sociale gamechangers. Dat zijn namelijk al geruime tijd de diverse soorten schermen die ons leven zijn gaan beheersen. Er is geen ontkomen meer aan en eerlijk is eerlijk: communiceren en ontmoeten is zoveel makkelijker geworden door de letterlijke tussenkomst van een veilig gewaande, digitale barrière in de vorm van een bepaald soort scherm. Losstaand van een aantal onmisbare voordelen heeft de luxe en het gemak van met name de smartphone echter plaatsgemaakt voor een kwalijke communicatiekentering, die zichtbaar is in vrijwel alle delen van de wereldbevolking. Niet geheel zonder gevolgen.

Zo maken kersverse ouders bijvoorbeeld minder oogcontact met hun jonge kind door de veelvuldige tussenkomst van een schermpje, juist in een periode waarbij verbaal en non-verbaal contact fundamenteel is voor de ontwikkeling en het opbouwen van een goede ouder-kind relatie. Overmatig schermgebruik kan bij kinderen tevens leiden tot oog- en nekklachten, concentratiegebrek en het ontwikkelen van angsten en depressies door het vele gebruik van de diverse soorten sociale media. Influencers werken daarnaast kopieergedrag in de hand en leggen vaak verwrongen denkbeelden op aan de menigte, veelal jonge en kwetsbare, volgers. Soms ronduit a-sociale (bijvoorbeeld de recente Chicken Jockey-hype), of gevaarlijke challenges (choke challenge, ice bucket challenge, etc.) die men ziet in filmpjes worden massaal nagedaan en het spelen van online games kan aanzetten tot identificeergedrag en verslaving.

Onlangs las ik over een nieuw boek van historicus Christine Rosen (The Extinction of Experience), waarin zij ervoor waarschuwt dat de authentieke beleving dreigt te verdwijnen. Tevens beschrijft ze een onderzoek waaruit blijkt dat we ons steeds minder omringen door échte mensen en vooral nog communiceren via schermen, ‘in een wereld waarin mensen vooral nog omlaag kijken en nog maar weinig omhoog’. Het is dan ook de hoogste tijd dat we onszelf en onze kinderen gaan beschermen tegen deze overdaad aan schermen, weer omhoog gaan kijken en ervaren wat we al die tijd in meer of mindere mate hebben gemist: een ontmoeting met die ander.