Blind geloof in rangen en standen leidt tot verlies van vrijheid

Onder de bezielende leiding van Erik Vos speelde toneelgezelschap De Appel bijna 45 jaar groots en meeslepend drama. Griekse tragedies, Shakespeare, Brecht, allen met de onmiskenbare ‘Appel-touch’. Zeer moderne taal en tekstbewerkingen waren signatuur, er werden arena’s volgestort met zand, waterpartijen aangelegd waarin acteurs zich met bootjes verplaatsten en dat alles gespeeld vanuit een oude electriciteitscentrale, hun thuisbasis in Scheveningen. De unieke stukken en vooral de regie van Vos vielen ook in het buitenland op en zodoende werd de gevierde regisseur onder meer uitgenodigd om een Duits gezelschap te regisseren. Zijn wederwaardigheden aldaar vormen een triest dieptepunt in zijn carrière.

De Duitse acteurs werken ‘niet echt mee’ om het eufemistisch uit te drukken en gaandeweg de repetities blijkt waarom. Er heerst een krankzinnige hiërarchie die Vos belemmert in vrijwel alle creatieve uiting van zijn vak. Men eist uitleg over iedere syllabe, improvisatie is uit den boze, het hele theaterwezen lijkt bijna gerobotiseerd.

Op repetitiedag één overvalt hem de Kafkaëske nachtmerrie in volle omvang. De acteurs komen niet op dagen. Zij moeten wachten op een seintje van de assistent-regisseur via een geluidsinstallatie die het niet doet. Er zijn kabels verlegd, wat eerst door de bouwpolitie dient te worden goedgekeurd. De zaaltechnicus kan niets doen want de bekabeling ligt niet exact in de zaal. Een soldeerklus wordt niet uitgevoerd, men wacht op de bouwcommissie die de schetsen voor de decors nog moet goedkeuren. Als er voorzichtig wordt geïnformeerd wanneer dat dan gaat gebeuren klinkt het verbijsterende antwoord “Dat de technische leiding daar morgen over vergadert”.

Fantasie en spelplezier blijkt nauwelijks te bestaan. Een Duitse acteur legt Vos uit dat hij “Macht moet uitoefenen. Je leeft in het land van de machtsverdeling. Je moet autoriteit uitstralen. De zweep erover als iets je niet bevalt”. Het moet een wrange echo uit vroeger tijden voor Vos (1929) zijn geweest. De Tweede Wereldoorlog lag ‘nog maar’ vijftig jaar achter hem.

Hier in Berlijn hoort hij de hele dag geschreeuw om zich heen en en hij vraagt zichzelf vertwijfeld af wanneer hij eigenlijk zelf voor het laatst zijn stem verhief. “Angst..” vertelt de Duitse acteur hem, “..De mensen hebben als kind geleerd om bang te zijn. Vaders tonen hun macht en kinderen nemen dat later over”. Pijnlijke woorden in een dergelijke omgeving. Het is 1994, leren generaties hier dan helemaal niets van hun eigen geschiedenis?

Historici duiden een belangrijk deel van het aanvankelijk succes van de nazi’s aan hun onvoorstelbare organisatiegraad. Niet alleen werden bevelen rücksichtslos opgevolgd, “Befehl ist befehl”, maar tevens was ieder individu gekneld in een waanzinnig kaste-systeem waar zelfs tussen de kleinste rang of stand nog wel een tussenvorm bestond. Wat gebeurt er met een mens die een ‘titel’/rang voert als: Stabsfeldwebel, Offiziersanwärter, Sturmscharführer, Standartenoberjunker, Hauptscharführer, Oberscharführer, Brigadeführer und Generalmajor? Straatvreter, Vuurvreter, Grote straatvuurvreter? Ontmenselijkt zo’n rang, gaan mensen ‘geloven’ in hun rang en daar naar handelen? Het lijkt er wel op als men latere biografieën leest van de meest afgrijselijke monsters die thuis ‘zo lief waren voor de kinderen en hun oude moeder’.

De ironie wil dat het papieren gevolg van die organisatiegraad ook een groot deel van de naoorlogse bewijsvoering vormde bij de vele processen en hielp bij de opsporing van verdachten. En dat dan nog bovenop het feit dat de nazi’s bij hun aftocht al vele, vele dossiers in de as legden. Zo bezegelden zij met hun rigide manier om de chaos te bedwingen uiteindelijk hun eigen ondergang.

Er zal ongetwijfeld psychologische duiding bestaan aangaande organisatiegraad van grote groepen en de bereidwilligheid daarin het eigen ego, het ‘ik’, af te leggen. De geschiedenis heeft in elk geval het overweldigend vernietigende effect daarvan laten zien.