Btw-verhogingen vergroten kloof tussen rijk en arm

Ondertussen neemt het aandeel van de bevolking dat geen vermogen kan opbouwen alleen maar toe.

Eelco Heinen van Financiën (VVD) stelde voor om de btw op bepaalde producten en diensten te verhogen. Het plan was bedacht door Sigrid Kaag (D66), toen zij minister van Financiën was. Deze producten en diensten zouden dan niet langer onder het ‘lage’ btw-tarief van 9% vallen, maar onder het hoge tarief van 21%. Dat betekent dat in 2026 hotelkamers, pensions, vakantiewoningen en safaritenten duurder worden.

Kaag bedacht ook het plan om het bezoeken van musea, theaters en concerten met 21% btw te gaan belasten. Onder politieke druk is dat voorstel echter van tafel gehaald. Hetzelfde geldt voor het idee om boeken, kranten en andere media onder het hoge btw-tarief te laten vallen. Zelfs een verhoging van de btw op sportscholen en voetbalwedstrijden werd overwogen, maar ook dat plan is uiteindelijk niet doorgegaan. Overigens keerde D66-fractieleider Rob Jetten zich op het laatste moment tegen het plan dat door zijn partijgenoot Kaag was bedacht.

(De ontwikkeling van de btw sinds de invoering in 1969. Zowel het hoge als het lage tarief gaan gestaag omhoog en vergroten de kloof tussen rijk en arm – Kees Zwaan)

Toen in 2019 de btw werd verhoogd, vertelde premier Rutte dat er niets aan de hand was, omdat de inkomstenbelasting gelijktijdig verlaagd zou worden. We hoefden ons dus geen zorgen te maken, zo stelde hij. Toch was er wel degelijk iets aan de hand. Rutte koos er namelijk voor om de belastingdruk te verschuiven naar ‘normaalverdieners’ en bevoordeelde daarmee de veelverdieners. Die trend is overigens al tientallen jaren zichtbaar. Maar wat zijn de gevolgen van die verschuiving?

Belastingwetenschapper Laurens Wijtvliet stelde in zijn proefschrift de vraag: Zou een verschuiving in de belastingmix van directe naar indirecte belastingen gevolgen kunnen hebben voor de verschillende dimensies van welzijn, met name in relatie tot vermogensongelijkheid? Zijn antwoord luidt volmondig ‘ja’. De politieke keuze om de belastingdruk te verleggen van inkomstenbelasting naar indirecte belastingen, zoals de btw, heeft negatieve gevolgen voor ons welzijn. Het vergroot de kloof tussen arm en rijk. De materiële levensstandaard van ‘normaalverdieners’ gaat hierdoor omlaag, met allerlei negatieve maatschappelijke effecten tot gevolg.

In het Duitse belastingrecht bestaat de term Gleichbelastung. Dat betekent letterlijk dat de belastingdruk gelijk moet zijn: belastingplichtigen in gelijke economische omstandigheden dienen ook gelijk belast te worden. Dit sluit aan bij het gelijkheidsbeginsel, dat stelt dat gelijke gevallen gelijk behandeld moeten worden en ongelijke verschillend, in verhouding tot hun ongelijkheid.

Daarnaast geldt het principe van de financiële draagkracht, het zogenaamde ability to pay principle. Mensen die meer kunnen betalen, moeten ook meer bijdragen. Een belastingstelsel moet rechtvaardig zijn. Bepaalde inkomens of vermogens (bijvoorbeeld arbeidsinkomen versus kapitaalinkomen) mogen niet bevoordeeld of benadeeld worden. Wanneer kapitaalinkomen lichter wordt belast dan arbeidsinkomen, wordt dit principe met voeten getreden. Kortom: een eerlijke belastingdruk is geboden, ongeacht de bron van het inkomen. En ja, ook Willem-Alexander woont in Nederland: zijn belastingprivileges zouden dus moeten verdwijnen.

De vraag is in hoeverre ons belastingstelsel deze principes respecteert. Het antwoord is helder: er bestaat géén gelijke belastingdruk op inkomens uit arbeid en uit vermogen. Integendeel, de inkomstenbelasting draagt actief bij aan toenemende ongelijkheid. Net als de btw. Het systeem zit vol maatregelen die kapitaalinkomen ontzien en hogere inkomens bevoordelen.

De ontwikkeling van belastingtarieven laat zien dat gewone inkomens steeds zwaarder worden belast. Daartegenover worden hogere inkomens steeds opnieuw bevoordeeld door uitzonderingsposities, waardoor zij in staat zijn hun vermogen te laten groeien. Ondertussen neemt het aandeel van de bevolking dat geen vermogen kan opbouwen alleen maar toe.

In algemene zin is grote vermogensongelijkheid slecht voor een samenleving. Er is meer armoede, ziekte en criminaliteit dan in een gelijkere samenleving, maar ook minder gelijke kansen en een afnemende sociale cohesie. Mensen verliezen de neiging om naar elkaar om te kijken. In een gelijkere samenleving daarentegen is de sociale samenhang groter. Dat zou politici moeten aanmoedigen om te werken aan een eerlijker belastingsysteem.

Volgens Wijtvliet is de inkomstenbelasting een krachtig middel om de groei van vermogensongelijkheid af te remmen, maar dan moeten alle onrechtvaardigheden eruit worden gehaald. Alleen zo kan scheefgroei worden teruggedrongen en ongelijkheid worden verminderd. Meer gelijkheid betekent immers meer welzijn voor iedereen.

Wijtvliet ziet een duidelijk patroon: meer ongelijkheid leidt tot meer maatschappelijke imperfecties. Economische ongelijkheid kan er bovendien toe leiden dat de rijken een onevenredig grote invloed krijgen op de politiek, waardoor de democratie wordt ondermijnd. Ook het medialandschap kan er door scheefgroeien: we horen vooral het verhaal van de welgestelden. We krijgen een wereld te zien die niet haalbaar is voor een ‘normaalverdiener’.

Volgens Wijtvliet zijn er meerdere oorzaken aan te wijzen voor toenemende ongelijkheid: globalisering, deregulering, privatisering, te lage minimumlonen, gebrekkige sociale zekerheid en de verzwakking van de vakbonden. Daarnaast wijst hij op de winner-takes-all-mentaliteit en de buitensporige beloningen van CEO’s van grote ondernemingen. Alles valt onder de noemer neoliberalisme. Het belastingsysteem versterkt de effecten van deze neoliberale processen, in plaats van ze te corrigeren.

Het is hoog tijd om economische ongelijkheid bij de wortel aan te pakken. Dat kan bijvoorbeeld beginnen met het verhogen van minimumlonen, het terugdraaien van privatiseringen, het herstellen van sociale zekerheid en het flink begrenzen van CEO-salarissen. Vervolgens moet er een eerlijker belastingsysteem worden ontworpen, waarbij de sterkste schouders de zwaarste lasten dragen. Het zal leiden tot een gezondere, veiligere samenleving, waarin welvaart eerlijker wordt verdeeld.