De anarchistische creativiteit van Arjan Ederveen

Goeie God, wat waren ze goed, en wat een fenomeen! Ineens waren daar ‘Theo en Thea’, twee grote, kibbelende, anarchistische kinderen met een eigen houtje-touwtje tv-programmaatje (“..jullie vragen je natuurlijk af wie wij zijn, dat gaan we nu bekend maken!”). Slechts een geoefend oog zag in de verte twee volwassen acteurs doorschemeren; de onnavolgbare Tosca Niterink en Arjan Ederveen.

Over die laatste verscheen zojuist een biografie, zeer dubbelzinnig getiteld: Altijd van je af (Lezer dezes die nu niet begrijpend met de ogen knippert kan zonder enig schaamtegevoel afhaken). Het enigma Ederveen, prototype ‘witte raaf’ van wie je eigenlijk álles wil weten maar tegelijktijd ook graag het mysterie, ‘Het Mysterie’, zou willen laten, heeft zijn eigen biografie!  

Duiding van ‘De Psyche’ van Arjan Ederveen als een unieke mix van Asperger, autisme en sociaal onhandige, geniale crea-gek is onnodig. Professionaliteit en perfectionisme straalt van zijn gehele oeuvre af. De vorm, humor en ‘campiness’ als onmiskenbare handelsmerken.

Al ruim vóor Theo en Thea bejubelt als helft van duo ‘De Duo’s’, samen met Kees Prins, sloeg hij in 1985 als een donderslag aan de heldere jeugdtelevisiehemel in, om dat tv-landschap voor altijd ontregeld en ontredderd achter zich te laten. Bij De Duo’s was het al lulligheid troef en nauwelijks te kaderen, grenzeloos leuk. Dadaïstisch bijna, maar met ‘Theo en Thea’ werden nieuwe, melige grenzen verlegd en volgde een mijlpaal in (kinder-)televisieland. Het was op slag legendarische tv die kind en volwassene amuseerde én ontroerde.

De populariteit van het kibbelende kinderduo bereikte zijn hysterisch hoogtepunt in de film ‘Theo en Thea en de ontmaskering van het Tenenkaas Imperium’ ( hoofdrolspeelster Adèle Bloemendaal:“Kinderen, wat zijn jullie lèeelijk!”) waarna de artiesten een geheel nieuwe weg insloegen. Parade-act ‘The Golden Showers’ met hun porno-kermisshow ‘Petit populair’ wekte verontwaardiging en serieuze hilariteit. Anti-televisie later, dat we sinds de dagen van Wim T. Schippers niet meer hadden gezien.

Het succes van ‘Kreatief met Kurk’ liet zien hoe ver men een grap door kon drijven in het échte leven. Dat bewijst de uitnodiging (en werd leuk meegespeeld door de diverse media) voor de openings-expositie destijds van ‘Peter van de Pood’ (Ederveen) in het Stedelijk Museum te Amsterdam: Hans van Beers, directeur van de VPRO, nodigt u van harte uit voor de opening van de tentoonstelling KREATIEF MET KURK, met werken van Peter van de Pood, op 27 Maart 1993 van 14.30 tot 16.30 uur in het Stedelijk Museum, Paulus Potterstraat 13 in Amsterdam. De opening zal worden verricht door drs. R.H. Fuchs, directeur van het Stedelijk Museum.

Die verwevenheid van de échte wereld met Ederveen’s genadeloze parodiewereld maakte het succes van formules als ’30 minuten’ maar dus ook van een fake-‘gezellige tv-cursus’ als Kreatief met Kurk (Het onderdeel ‘Poppenstorie’, een kijkdoos-versie van krankzinnig paparazzi-niveau, was dermate ‘juridisch’ beladen dat het niet eens de DVD-uitgave van het programma haalde).

Omroep VPRO, nooit geheel gevrijwaard van enig nepotisme, wijdde zelfs een gehele editie aan het verschijnen van het Kursusboek. De cover toonde een met kurk beplakte aftandsbediening en de makers steken elkaar veren in de bips. Peter: “Ja tof, ik verkeer best wel in een soort van overwinningsroes”. Ellen: “Ik ben meer een type dat met haar benen op de grond blijft, maar ik ben er natuurlijk best trots op dat het allemaal zo lekker loopt in mijn achterhoofd”. Meta-humor.

In die villeine formulering ontmoetten Ederveen en Niterink zich zo succesvol. Programma’s parodiëren die op zich al bijna een parodie zijn met bijpassende semi-Hilversumse-promo-prietpraat die alleen al daarom zo lachwekkend herkenbaar is.

In de serie mini-docu-drama’s ’30 Minuten’ weet hij probleemloos échte ergernis op te wekken in de personificatie van een junk. De schichtige blikken, het pak vla in de hand, het onredelijke, ontspoorde gedrag. De kijker die zonder voorkennis in dat programma verzeilde dacht ongetwijfeld van doen te hebben met een échte documentaire rond de échte drugsproblematiek. Kameleon Ederveen gaat in die serie zo op in zijn mini-portretten dat zelfs de meest uitzinnige vorm realistisch aan doet. Zoals het hoogst curieuze portret van een Nederlandse boer die transformeert tot een primitief levende, zwarte man. Krankzinnig geloofwaardig.

Biografe Berkeljon verraadt zich overigens onmiddellijk als journalist. “Daarover later meer..” ligt haar in de mond bestorven. Een volstrekt nodeloze toevoeging bij een levensbeschrijving als deze. De biografie blijkt een merkwaardig tweegesprek waarin Berkeljon zich schaamteloos, in het karakter van biografe, inschrijft.                                  Alsof biografe en onderwerp op het zelfde niveau verkeren.

Wellicht bedoeld men dat met ‘participerende journalistiek’ (Er is zelfs een foto opgenomen waar Berkeljon en Ederveen samen het boekenbal met een bezoek vereren!). Het wordt bijna ongemakkelijk als de journaliste letterlijke dialogen met Ederveen weergeeft aangaande het maken van de biografie. Een kijkje achter de schermen waar de lezer feitelijk niets te zoeken heeft. Geen biografisch portret dus maar een, uiterst boeiend, interview dat is uitgesmeerd over 300 pagina’s.

Één geheim wordt verklapt: Ze zagen inderdaad geen zak door die dikke jampot-brillenglazen en dat vonden beiden alleen maar fijn omdat zo de concentratie en focus gemakkelijk bewaard bleef. Dat is een geruststellende gedachte.

En misschien wel éen van de belangrijkste acteer-levenslessen wordt geciteerd uit de mond van begenadigd acteur Helmert Woudenberg:“Er moet een geheim zijn als je toneel speelt….je moet spelen of je een kip onder je blouse hebt en niemand dat mag weten!”. Dat Ederveen al levenslang zo’n aangeboren ‘kip’ onder de blouse heeft moge duidelijk zijn.