De horeca, de cultuur en het recht op rebellie

Woensdagavond maakte Femke Halsema zich opnieuw tot woordvoerder van de burgemeesters die optraden tegen acties van de culturele sector. Zij deden dit ongaarne, zo viel uit haar woorden op te maken. In een brief hadden zij de regering meegedeeld dat de “maatregelen” onlogisch waren. Een en ander leidde bovendien tot een extra overleg van de burgemeesters over het beleid ten opzichte van horeca en cultuur. Voor het overige blijven zij handhaven omdat dit nu eenmaal hun wettelijke taak is.

Alles goed en wel maar is rebellie dan geoorloofd? Om die vraag te beantwoorden moeten we terug naar de oorsprong van de staat.

Daaraan ligt al enkele eeuwen de volgende theorie ten grondslag: om absolute onveiligheid en een oorlog van allen tegen allen te voorkomen hebben mensen een deel van hun handelingsvrijheid opgegeven. Ze legden die in handen van de Staat. Deze zorgt er met regelgeving en handhavers voor dat iedereen de mogelijkheid krijgt veilig aan de kost te komen. Dat valt op tal van manieren te organiseren. Er is bijvoorbeeld een alleenheerser aan wie iedereen absolute gehoorzaamheid verschuldigd is. Of je hebt verschillende standen met uiteenlopende rechten, plichten en bevoegdheden. Of men gaat uit van het principe dat mensen die niet in staat zijn zich zelfstandig te handhaven, beter af zijn als het verhandelbaar particulier eigendom van anderen die dat wel kunnen. Anders hadden zij immers de koopprijs voor zo’n persoon niet kunnen betalen. Zo hoeven veel mensen zelf geen keuzes te maken omdat hun eigenaars dat voor hen doen. Uiteraard traden in de praktijk allerlei mengvormen op.

Dit soort systemen worden tegenwoordig onwenselijk geacht. Overal gaat men – althans in theorie – ervan uit dat de mensen vrij en gelijk zijn. En ook dat  handhavers en wettenmakers voor hun beleid verantwoording moeten afleggen aan het volk, dat immers in ruil voor bescherming zoveel handelingsvrijheid heeft opgegeven. We noemen dat democratie. Daarom hoor je ook uit en te na dat “we” nu eenmaal wetten en regels “democratisch” met elkaar hebben “afgesproken”.

Is iedereen op grond daarvan gehoorzaamheid verschuldigd aan alle wetten en regels? Of zijn er grenzen? Ook als ze al dan niet zogenaamd democratisch zijn afgesproken? De heilige Thomas van Aquino erkende al in de dertiende eeuw het recht van opstand tegen een regering die op onwettige wijze door geweld aan de macht is gekomen. Veel verzetsstrijders tijdens de Duitse bezetting rechtvaardigden hun sabotage en geweld met vergelijkbare argumentaties. Volgens de heilige Thomas mocht je bovendien rebelleren tegen een regering die het eigen belang centraal stelde en niet dat van de gemeenschap, tenminste als het de spuigaten uitliep. Naarmate hij ouder werd, moesten die spuigaten wel steeds groter zijn maar het principe gaf de heilige Thomas nooit op. Onder extreme omstandigheden was rebellie geen doodzonde, zelfs geen dagelijkse zonde.

Dit denken is om zo te zeggen in de loop der tijden steeds uitgebreid. Onze eigen Willem van Oranje zwoer koning Filips II als wettig soeverein af omdat hij de rechten en vrijheden van zijn onderdanen met voeten trad. De Franse en de Amerikaanse revolutie waren eveneens gericht tegen machtsmisbruik en ongecontroleerde heerschappij. Datzelfde gold voor de vrijheidsstrijd in de voormalige Europese koloniën.

De afgelopen twee jaar heeft de Nederlandse regering met een beroep op het algemeen belang en de volksgezondheid een zeer willekeurig beleid gevoerd. Sommige bedrijven, zoals supermarkten en internetwinkels, konden door de “maatregelen” ongekende winsten maken, andere werd het functioneren geheel of voor een belangrijk deel onmogelijk gemaakt. De regering zorgde wel voor financiële compensatie en uitstel van belastingbetaling maar die ondersteuning was in veel gevallen volstrekt onvoldoende. Vaak genoeg werd zelfs helemaal niets betaald. Daarom moesten zelfstandigen op grote schaal hun reserves opsouperen, hun pensioenvoorziening inzetten, extra hypotheken nemen op hun vastgoed, uitstel van betaling afsmeken bij huisbazen en leveranciers. Waar aan de ene kant het geld tegen de plinten klotste, groeiden aan de andere de schuldenbergen tot ongekende hoogte. In feite kregen zeer veel zelfstandigen te horen dat zij in het belang van de volksgezondheid niet meer hun brood mochten verdienen. Dat is de achtergrond van de grote onvrede in Nederland, die hier en daar begint om te slaan in woede.

Het is niet acceptabel als een overheid  –  zogenaamd in het algemeen belang –  je levenswerk vernietigt, je van je bestaansbasis berooft en je in ruil voor die offers opzadelt met onbetaalbare schulden. Daarmee verzaakt de Staat zelf zijn recht van bestaan. Dat wordt immers in de basis gewettigd omdat hij je de kans geeft veilig aan de kost te komen. Nu maakt hij dat juist onmogelijk.  Of “we” het “met zijn allen” zo hebben afgesproken, doet niet langer ter zake.

Wie op een dergelijke manier wordt aangepakt, heeft wat mij betreft het recht om terug te handhaven.

De burgemeesters zullen ongetwijfeld het kabinet smeken nu verder te versoepelen of tenminste de pijn eerlijk te verdelen. Het is te hopen dat de regering niet draalt maar luistert. Ook al is het electoraal misschien handig de versoepelingen over de de komende acht weken uit te smeren, zó dat de laatste maatregelen van het toneel verdwijnen vlak voor de dag van de gemeenteraadsverkiezingen.

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin.