De kansen van de crisis

In de afgelopen dagen is er veel ophef over de transactie die het Ministerie van Volksgezondheid (VWS) in 2020 met de onderneming van Sywert van Lienden sloot. De aanschaf van meer dan 100 miljoen euro aan medische maskers werd gegund aan Van Lienden en zijn zakenpartners, die zich in de media voordeden als een stichting zonder winstoogmerk. Van Lienden loog dus, en hij wordt ook crisisprofiteur genoemd.

Maar de rol van het ministerie is politiek veel relevanter. Meer dan 23.000 aanbieders hadden zich in 2020 gemeld om maskers en andere beschermingsmiddelen te verkopen aan de Nederlandse overheid. Slechts enkelen werd een contract gegund, waaronder de Relief Goods Alliance B.V. (RGA) van Van Lienden, die toen geen eigen vermogen of ervaring had. Extra pikant is dat het ministerie geleid wordt door Hugo de Jonge, die binnen het CDA intensief samenwerkte met Van Lienden.

Nog bijzonderder is dat het ministerie zelfs meer betaalde dan de eerste aanbieding die Van Lienden deed, toen nog via de Stichting Hulptroepen Alliantie (SHA). De transactie werd zelfs door het ministerie voorgeschoten; minister Van Ark gaf eerst toe dat dit “deels” was en kwam uiteindelijk uit op 100% financiering. Het ministerie sprak over een “risico-opslag”, maar er was dus geen risico voor RGA. Ook valt op dat in de media al op 22 mei te lezen viel dat de deal vooraf al betaald was, maar de minister dit na enige druk pas toegaf in plaats van zelf al in 2020 op onderzoek uit te gaan en feiten meteen te openbaren. Nu blijkt zelfs dat de minister niet de waarheid vertelde over de uitgebreide voorkeursbehandeling van Van Lienden.

Het is voorts verrassend dat de maskers door het RIVM werden afgekeurd, maar toch geaccepteerd door het ministerie. Andere leveranciers die afgekeurde maskers leverden moesten het geld terugbetalen. De nationale inkoopkoepel Landelijk Consortium Hulpmiddelen was fel tegen de aankoop via SHA, de dag erna werd RGA opgericht en de volgende dag deed het ministerie de bestelling zelf.

Uiteindelijk werden de maskers niet eens gebruikt, ze liggen nog in de opslag. En dat tegen een achtergrond van de weigering van het kabinet om medische maskers in te zetten in de gehele gezondheidszorg, terwijl ze in bijvoorbeeld Duitsland zelfs verplicht zijn in supermarkten en stadsbussen. In de krant las u een jaar lang dat er een tekort zou zijn aan dergelijke maskers, wat misschien gold voor de magazijnen van ziekenhuizen, maar niet voor de nationale voorraden en nooit voor de wereldmarkt.

De inkoop van hulpmiddelen bij RGA/SHA stinkt dus mijlenver. Maar er is zelfs sprake van een patroon. Het ministerie van Hugo de Jonge kan miljarden aan corona-uitgaven niet deugdelijk verantwoorden , meldde de Rekenkamer onlangs. Het is gebruikelijk, ook in crisistijd, om bonnetjes te bewaren. En in de 21e eeuw moet je elektronische facturen zelfs actief kwijtraken voordat ze onvindbaar worden.

Contracten zijn ook gegund aan marktpartijen zonder de verplichte Europese aanbesteding. Het meest in het oog springende voorbeeld is het Testen voor Toegang-project, waarbij het ministerie bijna een miljard euro gunde aan een recent opgerichte Stichting Open Nederland (SON). Zoals Professor Elisabetta Munanza van de Universiteit Utrecht het formuleert: “Dat de overheid zomaar een miljard euro geeft aan een stichting die door een private partij is opgericht, zonder harde afspraken over besteding en toezicht, is niet eerder vertoond. Dat … oogt onrechtmatig”. SON besteedde op haar beurt het testen uit aan één marktpartij die een bedrag rekende waarvan een onafhankelijk bureau concludeerde dat die meer dan 3x te hoog was. Ook is nooit helder geworden waarom Testen voor Toegang duizend miljoen euro waard was en is.

Ook binnen het OMT, dat onder VWS valt, gaat veel mis. Tot ver in 2020 werden Covid-testen exclusief binnen het clubje van kleine medische laboratoria dat geleid wordt door Ann Vossen. Marktpartijen moesten zelfs de overheid voor de rechter slepen om toegang te krijgen tot deze markt. Mevrouw Vossen is ook OMT-lid en vergat deze samenloop van belangen (verplicht) te melden toen ze toetrad tot dit beleids-/adviesorgaan. Ondertussen is zelfs gebleken dat de omzet van coronatesten in de persoonlijke portemonnee van OMT-leden Jan Kluytmans en Marc Bonten terecht is gekomen. Of dit ook geldt voor Ann Vossen en Marion Koopmans (ook allebei hoofden van laboratoria waar testen draaien) is nog niet duidelijk.

Verwonderlijk was ook dat het FieldLab programma, waarbij de overheid concerten en andere evenementen financierde, als hoofdadviseur een OMT-lid had. Deze Andreas Voss beweert niet betaald te zijn geweest voor dat werk, wat eerst geruststelt en dan juist niet. Want waarom zou een OMT-lid en wetenschapper als Voss zonder vergoeding zo’n prominente rol willen hebben in een wereldwijd uniek project dat niet aan de meest basale regels van wetenschappelijk onderzoek kan en wil voldoen?

Het staat vast dat kopstukken in en rond de Nederlandse overheid te weinig moeite hebben gedaan om de schijn van belangenverstrengeling te voorkomen, of elementaire regels van integriteit en goed bestuur te respecteren. Juist de mensen aan de knoppen hebben in meerdere gevallen voordeel gehad van de beleidskeuzes waar ze zelf bij betrokken waren. En nu blijkt dat de Rijksoverheid structureel de inkoopregels heeft overtreden waarbij op zijn minst één nauwe relatie van een minister zich heeft kunnen verrijken. Maken de profiteurs gebruik van de overheid, of eerder andersom

Misschien komt er ooit volle duidelijkheid over de bedorven bestuurscultuur bij de Rijksoverheid en vooral binnen het kabinet, die er maar al te vaak niet is voor het publiek maar voor bevriende zakelijke belangen. Een cultuur die we ook zien bij grootschalige nalatigheid bij het handhaven van milieuregels voor bedrijven, de medewerking bij belastingoptimalisatie van bijvoorbeeld het taxiplatform Uber en ondoelmatige en zelfs illegale staatssteun aan kabinetslieveling KLM.

En zo blijft een volk dat beschermd wil worden tegen coronavirus, klimaatverandering, en economische tegenslagen in de kou staan. Een eventueel nieuw bewind van Mark Rutte biedt daarbij helaas weinig hoop op verbetering.