De kunst van Anselm Kiefer toont de innerlijke betekenis van Pasen

Wat ik in de schilderijen van Anselm Kiefer zie, is het wonderbaarlijke principe dat we als mens in staat zijn om onze wonden te helen. Ik ervaar dat zelf ook op mijn heel eigen manier, zoals ieder mens dat in potentie kan. Dan begrijp ik ook dat onze menselijke wond, de wond van de aarde is. Omdat ons lot onlosmakelijk verbonden is met onze moederplaneet. En dat alleen de mens die wond van de aarde kan helen. Dat dit misschien wel onze diepste en belangrijkste betekenis is.

Samen met vrienden bezocht ik afgelopen weekend de Kiefer exposities in Amsterdam en Zundert. In de eerste grote zaal in het Van Gogh museum hingen de gigantische doeken van de Duitse schilder, die als 18-jarige het leven van Vincent van Gogh nareisde en door hem geïnspireerd werd. Ik zag Kiefer eerder in museum Voorlinden en zag ook de indrukwekkende documentaire over hem van Wim Wenders. Maar nu ik daar zo stond, midden tussen deze indrukwekkende creaties, raakte het me weer dieper. Kiefer scheurt de aarde letterlijk open, kruipt in zijn eigen wond, die onlosmakelijk verbonden is met de collectieve wond van de Tweede Wereldoorlog. We hebben het onbeschrijfelijke leed van WOII gefixt, gerepareerd, maar nooit echt geheeld. Zie wat Israël nu doet in Gaza. Misschien is dat ook niet mogelijk, slechts 80 jaar later. Zijn we daar nog steeds naar op weg. Laten we elkaar daarbij helpen!

Het materiaal dat Kiefer tegenkomt in die opengescheurde aarde, letterlijk zonnebloemen, aren, maar in ander werk ook lood, ijzer, zware materialen. Hij steekt ze in brand, laat ze vloeibaar over het doek lopen. Hij werkt als een alchemist met de elementen van de aarde. Het is zijn manier om als kunstenaar zijn eigen wond om te zetten tot creativiteit en tot de gigantische productie die hij in zijn lange leven heeft neergezet. Hoe groot moet je podium zijn om je punt te maken? Waar Kiefer eerst provoceerde, zich afzette tegen het collectieve wegkijken van het enorme leed dat de WO II veroorzaakte, komt er steeds meer bewustzijn en diepgang in zijn eigen beschouwen over het werk dat hij maakt. Onafgebroken. Slaapt deze man wel eens, vraag ik me af.

Als ik daar zo sta in de eerste zaal waar een aantal doeken van Kiefer hangen, word ik geraakt door dat fysieke werk, de opengescheurde aarde. Het spiegelt en raakt mijn eigen wond die in mijn eigen lichaam zit. Waar ik door het proces van ouder worden, mijn overgang en het loslaten van delen van mijn werk, dieper in zak. En die ik op mijn eigen manier omzet, transformeer. Telkens weer.

Het is niet anders, maar dit principe van omzetten van wond naar heling en creativiteit, doet met denken aan Jezus. Ik schreef eerder dat ik geraakt werd als jongeling door het Johannes Evangelie en dat sindsdien mijn innerlijke weg verbonden is met Jezus als katalysator en wat hij ons als mens laat zien. Het leven van Jezus vindt zijn hoogtepunt en diepste betekenis in het Paasverhaal, dat deze week wordt herdacht.

Voor mij is de kern van dit Paasverhaal precies wat ik ook in het werk van Anselm Kiefer ervaar. Jezus laat zich kruisigen om met zijn lijden zich ten diepste met de aarde en met de mens te verbinden. Met de wond van de mens, die ook de wond van de aarde is; namelijk de afgescheidenheid die onvermijdelijk is als een kruis dat we als mensheid met ons meedragen. Niet omdat we zondig of schuldig zijn, nee, als een gegeven dat hoort bij ons mens-zijn. Of we dit nu willen of niet. Met afgescheidenheid bedoel ik onze persoonlijkheid die zijn essentie is vergeten, is verloren, is kwijtgeraakt. Wat Heidegger noemt; het vergeten zijn. Het lijkt inherent te zijn aan de evolutie van ons als mens, van ons leven hier op aarde.

Onze grootste leugen is misschien wel om te denken dat we in onze afgescheidenheid compleet zijn, af zijn als mens. Jezus laat zien dat er een potentie in ons verborgen zit die ons als mens verder brengt in onze evolutie, in onze ontwikkeling. Het probleem is echter dat deze stap langs ons pijn gaat, onze wond, de wond van onze afgescheidenheid. En dat alles in ons overlevingssysteem deze pijn wil vermijden. Dit is cruciaal, want dit is onze grote, collectieve bottleneck, ons grootste vraagstuk.

Als we als mens uit angst of onmacht of onbewustheid blijven steken in deze onvermijdelijke afgescheidenheid, we deze ontkennen, ontwijken en er geen verantwoordelijkheid voor nemen, blijven we ook hangen in het mechanisme van pijn met pijn bestrijden, macht met macht en oorlog met oorlog beantwoorden en maken we het lijden alleen maar groter. We zien dat nu om ons heen gebeuren. Een teken dat we nog niet zijn uitontwikkeld, nog niet vol-wassen zijn.

Jezus komt het radicale liefdesprincipe in onze evolutie toevoegen, dat we als mens in staat zijn om onze afgescheidenheid en het lijden dat daarmee gepaard gaat, te helen. Om te zetten, te transformeren. Om van daaruit te kunnen groeien in compassie naar onszelf en naar anderen. Dat we de diepe en fundamentele transitie kunnen maken van overleven vanuit onze persoonlijkheid naar leven vanuit onze essentie. Dat we dus als het ware opnieuw geboren kunnen worden of anders gezegd; dat we kunnen opstaan uit de dood van onze oude ego- en machtsstructuur. Dat is zonder meer hoopvol!

Hoe groot is het contrast tussen deze wat je de innerlijke Jezus zou kunnen noemen en de uiterlijke Jezus die vaak door de christelijke kerken wordt beleden? Dit uiterlijk beeld van Jezus omvat de volgende elementen; Jezus is gestorven voor onze zonden, waarmee impliciet wordt gezegd dat wij als mens zondig en schuldig zijn. Slecht zijn. Jezus en God zijn iets buiten onszelf, die wij dienen te vereren. Jezus is een soort van levensverzekering, waardoor wij als mens niets meer hoeven te doen, niet hoeven te veranderen, enkel de regels van de kerk te volgen. Waarmee de gelovige zich verzekert van een plekje in de hemel en zich daarmee boven de niet-gelovigen plaatst, die in de hel terecht komen. Tenzij je je natuurlijk bekeert tot dit specifieke geloof. Hoe kun je geloven dat dit voorwaardelijke beeld de werkelijke en waarachtige boodschap van Jezus is?

Anselm Kiefer laat zien dat het mogelijk is om dit innerlijke en voor mij christelijke principe als potentie van ieder mens te leven. Dat wij als mens in staat zijn om onze eigen wond en daarmee de wond van de aarde, te helen, te transformeren. Om daar verantwoordelijkheid voor te nemen. Het is essentieel dat er mensen zijn als Anselm Kiefer die dit transformatiepunt in zichzelf opgraven en onder de ruïnes van oude overlevingspatronen naar boven halen. Hier hun creativiteit, hun talent, hun meesterschap uit putten. En met het beste wat zij te geven hebben, in welke vorm dan ook, weer anderen raken en inspireren. Voor diegenen die niet zoveel meer kunnen met Jezus, zij kunnen altijd nog naar de verschillende exposities van Kiefer gaan in Amsterdam en Zundert. Deze zijn nog te zien tot begin juni.