De plunderdemocratie van Donald Trump

Over hoe een kleptocratische fascist zijn macht gebruikt en waarom miljoenen hem blijven steunen.

Er zijn weinig moderne politici die zo systematisch het politieke ambt misbruiken voor persoonlijk gewin als Donald Trump. De man die in 2016 het Witte Huis binnenliep onder het motto drain the swamp, is er sindsdien vooral in geslaagd er een moeras van kleptocratie, loyaliteitscultus en antidemocratische tendensen voor terug te bouwen. Zoals Meridith McGraw het in haar onthullende boek Trump in Exile formuleert: Trump is niet zomaar uit op macht, maar op wraak, erkenning en rijkdom. In die volgorde.

Wat we al sinds zijn eerste ambtstermijn zien is een politiek van pure ontwrichting, waarbij het presidentschap wordt teruggebracht tot drie simpele facetten: verdelen, heersen en profiteren. Het is een methode die zijn wortels heeft in klassieke autocratieën, maar zich in het geval van Trump uitdrukt in meme coins, algoritmen en aandelenbeurzen. En het werkt.

Totale plundering
Begin april van dit jaar kondigde Trump nieuwe importtarieven aan op goederen uit zestig landen. De beurs reageerde heftig: de Dow kelderde. Maar slechts een week later draaide Trump zijn beslissing deels terug en kondigde hij een 90-daagse pauze op de meeste tarieven aan. Gevolg: de beurzen schoten direct weer omhoog.

Maar vóór die aankondiging deed Trump iets opmerkelijks. Op zijn sociale mediaplatform Truth Social schreef hij: “THIS IS A GREAT TIME TO BUY!!! – DJT”. Die initialen aan het eind zijn niet toevallig: DJT is ook het tickersymbool van Trump Media & Technology Group, een bedrijf waarin Trump een belang van 90% heeft. Na zijn bericht stegen de aandelen van zijn bedrijf met 22%, en daarna nog eens 5% in de pre-market.

Congresleden spreken van brutale marktmanipulatie, en hebben opgeroepen tot onderzoek naar mogelijk handel met voorkennis. Want wie wist op voorhand dat Trump zijn beleid ging bijstellen? Wie kon daarop inspelen? Behalve overduidelijk Trump zelf. Hoe groot is het netwerk dat met hem meeprofiteert?

Wat hier opnieuw en pijnlijk duidelijk zichtbaar wordt, is een presidentieel beleid dat functioneert als financiële hefboom voor persoonlijke rijkdom. Het is geen klassieke belangenverstrengeling meer, het ís het verdienmodel.

Trump als Poetin met een baseballpet
In Rusland kennen we het model al langer: Poetin die oligarchen bevoordeelt en een systeem opbouwt waarin loyaliteit en zwijgen wordt beloond met miljarden. Trump heeft dat model vooralsnog niet rechtstreeks gekopieerd, maar aangepast aan de Amerikaanse omstandigheden. Waar Poetin zijn inner circle beheerst via angst en staatscontrole, benut Trump de markt, het mediaspektakel en de Amerikaanse obsessie met individualisme om zijn kring van profijt uit te breiden. De angst en staatscontrole is vooralsnog gereserveerd voor diegenen in de Amerikaanse samenleving in de zwakste positie, met name immigranten van kleur en de trans gemeenschap.

Zoals Anne Applebaum beschrijft in haar boek Autocracy, Inc., zijn moderne autocraten niet gebonden door ideologie, maar door deals. Het gaat niet zozeer om visie, als om rendement: financieel, electoraal, emotioneel. De president is CEO geworden, en het volk aandeelhouder van zijn mythe.

Verdelen als strategie
Wat Trump al sinds zijn opkomst onderscheidt, is zijn instinct om te verdelen. Niet als bijproduct van verwoestend beleid, zoals bijvoorbeeld bij Ronald Reagan of George W. Bush, maar als strategie. Zoals McGraw toont, zoekt hij actief naar tegenstellingen om uit te vergroten: tussen stad en platteland, tussen elite en ‘gewone Amerikaan’, tussen zwart en wit, tussen ‘patriotten’ en ‘verraders’.

Zelfs binnen zijn eigen partij speelt hij dit spel. Ron DeSantis, gouverneur van Florida en voormalig kroonprins van het Trumpisme, werd na het kleinste beetje tegengas publiekelijk vernederd met bijnamen als “Ron DeSanctimonious” en “governor pudding fingers”, een verwijzing naar een verhaal over hoe DeSantis ooit bij gebrek aan bestek een bakje pudding met zijn vingers leegat. Het doet denken aan Saul Alinsky’s Rules for Radicals, waarin staat: “Belachelijk maken is het krachtigste wapen van de mens.” Trump kent die les als geen ander.

Maar verdelen is niet genoeg, ook de instituties zelf moeten worden verzwakt. In zijn tweede termijn kiest Trump open en bloot voor sabotage als bestuursmodel. Niet via achterkamertjes en sluiproutes, maar via frontale aanvallen: het uitschakelen van onafhankelijke departementen, het schenden van de Grondwet, en het wachten op wat er dan gebeurt (meestal niets). Hij verkiest openlijke wetteloosheid boven bureaucratische autocratie. Niet de geest van de wet ondergraven, maar de wet zélf finaal kapotmaken.

Waarom volgt men hem?
En dan blijft de vraag: waarom volgen zoveel mensen hem nog steeds? Waarom laten miljoenen Amerikanen zich vertegenwoordigen door een man die hun belangen ondermijnt, hun instituties sloopt, en hun economie gebruikt als goktafel? Waarom blijven ze ondanks alles pal achter hem staan, ook als hij hen goedkopere boodschappen beloofde die ondertussen met de dag duurder worden?

In het boek The Cult of Trump zoekt Steven Hassan naar een psychologische verklaring. Trump gebruikt technieken die typerend zijn voor sekteleiders: hij verkondigt een absolute waarheid, eist onvoorwaardelijke loyaliteit, vereenvoudigt complexe problemen tot vijandbeelden, en voedt zijn aanhangers met een mengsel van angst en belofte.

Hassan erkent wel dat de cultmetafoor niet helemaal opgaat. De meeste Trump-stemmers zijn geen zombie-achtige volgers. Ze zijn eerder politiek teleurgestelden die zich door het establishment verraden voelen. Hun stem is geen liefdesverklaring, maar een vuist op tafel. Ze kopen niet het hele pakket, maar vooral het wraakgevoel. “I am your retribution”, beloofde Trump tijdens zijn campagne in maart 2023.

Voor deze groep is Trump niet de oorzaak van de chaos, maar de wraak op degenen die die chaos decennialang negeerden. In zijn handen wordt het presidentschap een symbolische knuppel tegen Washington, tegen universiteiten, tegen experts, tegen de media - tegen alles wat ooit als ‘gezaghebbend’ gold. En laten we eerlijk zijn, voor een groot deel van de Trump-aanhang is ook snoeihard racisme een gemene deler, en ook daarmee komen ze bij hun president ruimschoots aan hun trekken.

Toch is het belangrijk om een onderscheid te maken tussen de doorsnee Trump-stemmer en de harde kern van de MAGA-beweging. Die laatste groep vertoont namelijk wel degelijk alle klassieke kenmerken van een sekte: ze aanbidden een in hun ogen charismatische leider die als onfeilbaar wordt gezien, een zwart-witwereldbeeld waarin twijfel gelijkstaat aan verraad, een gemeenschappelijk gevoel van vervolging, en rituelen die loyaliteit versterken. Ze dulden geen tegenspraak en voeren in kleinere kring hun eigen schrikbewind om zieltjes te winnen of te behouden. Aanhangers dragen rode MAGA-petten als symbolisch uniform, scanderen kreten als “Stop the Steal” of “Trump won” als ware het gebeden, en beschouwen ze de bestorming van het Capitool op 6 januari 2021 als een patriottische daad, niet als een terreuraanslag.

Trump zelf speelt op dat beeld in door de gearresteerde bestormers te betitelen als “gijzelaars” en hun gezichten op T-shirts te drukken tijdens zijn bijeenkomsten, terwijl het volkslied op de achtergrond schalt en er gezamenlijk wordt gebeden, alsof het gaat om martelaren van een heilige zaak. Voor deze aanzienlijke groep aanhangers is Trumpisme geen politieke beweging, maar een geloofsgemeenschap die haar leider eerder als Messias ziet dan als mens.

De dreiging in het daglicht
De ironie is schrijnend. Een man die zegt namens ‘het volk’ te spreken, maar datzelfde volk gebruikt als dekking voor zelfverrijking. Een leider die zegt de instituties te herstellen, maar die alleen kan regeren door ze te vernietigen. Een president die zich presenteert als martelaar, terwijl hij een systeem optuigt waarin de grenzen tussen privébelang en publiek ambt volledig zijn opgeheven.

Dit is geen samenzweringstheorie, geen achterkamercomplot. Het gebeurt openlijk, op sociale media, in aandelenkoersen, in wetgeving. Het is de plunderdemocratie: een vorm van bestuur waarin de schatkist openligt voor wie weet hoe het spelletje gespeeld moet worden.

De hamvraag is niet langer of Trump nog een bedreiging vormt voor de democratie, dat staat buiten kijf. De vraag is hoeveel van die democratie er nog over is tegen de tijd dat hij eindelijk het toneel verlaat. En hoe groot het deel van de wereld is dat een geïmplodeerde VS dan definitief de rug heeft toegekeerd.