De strijd om stilte als training voor de verdwenen samenleving

Ik hou van stilte. En dan bedoel ik niet 'houden van' als in 'ik hou van slagroom' maar in de zin van dat ik het nodig heb. Terwijl ik dit begin te schrijven klinkt door de muren van mijn verder doodstille huis het geluid van een steenboor. Ergens in het complex wordt weer een appartement verbouwd, een vast ritueel inmiddels als een huis van eigenaar verandert. De boor snerpt. Niet eens heel hard maar ik vrees nu al dat ik dit stuk niet zal afschrijven omdat het geluid mijn gedachten verstoort. Ik kan me dan niet concentreren, niet doordringen in een diepere laag van mijn hersenen waar het gevoel zit verborgen dat ik hier onder woorden probeer te brengen. De boor werkt als steentjes in een vijver waarvan het oppervlak zo strak is dat de hemel erin weerspiegeld wordt. Werp een steentje, de spiegel is stuk en de hemel weg.

Je zou denken dat stilte er vanzelf is maar je moet het samen maken. Stilte is er alleen maar vanzelf als je helemaal alleen bent, zo gauw er iemand bij komt vergt het een gezamenlijke inspanning om de stilte te behouden. Het is vrijwel onmogelijk. Maar het kan wel en als het lukt is het een prestatie. Je voelt elkaars aanwezigheid dan zelfs meer dan wanneer er geluid wordt gemaakt. Het heeft iets magisch.

Op het Glastonbury muziekfestival haalde de performance kunstenaar Marina Abramovic in juni dit jaar een stiltestunt uit. Ze vroeg de duizenden aanwezige festivalgangers om 7 minuten lang stil te zijn. Niemand dacht dat het zou lukken maar het werkte en werd een onvergetelijke ervaring. De stilte werd een inspanning die iedereen onderdeel maakte van een collectief. Ieder afzonderlijk lid kon de stilte verstoren maar alleen gezamenlijk konden ze de stilte creëren.

Sinds 2003 zijn er in de Nederlandse treinen stiltecoupé’s. Ik vind ze een fascinerend verschijnsel, aan de ene kant heilzaam, aan de andere kant ergerniswekkend. Dat laatste is natuurlijk het geval als mensen in de coupé toch gaan praten of herrie maken. Net als op Glastonbury kan ieder individu in de coupé de stilte stuk maken. Er staat geen sanctie op. Er patrouilleert geen stiltepolitie die monden afplakt met onverwijderbare pleisters. Je begrijpt, dat is nog de mildste repressie die ik heb bedacht als mijn recht op stilte weer eens aan stukken werd gescheurd.

Dat is ook een interessant aspect van het fenomeen. Je gaat in de coupé zitten voor de rust en als die je dan niet gegund wordt ontstaat er voor je het weet in je hoofd een kolkende woede. Die gaat verder dan de ergernis die ik nu enigszins ervaar omdat de steenboor bij herhaling mijn gedachten verstoort. In de stiltecoupé voelt het alsof je iets ontnomen wordt waar je recht op hebt. Omdat er niets is om je daartegen te verdedigen leidt dat makkelijk tot razernij. Ik overdrijf niet als ik beken dat ik meermaals moordplannen heb bedacht om de stilte terug te kunnen laten keren. Dat is natuurlijk absurd maar het korte lontje is dat nu eenmaal. Er is terecht veel kritiek op korte lontjes maar te weinig oog voor het feit dat ontvlamming vaak ook plaatsvindt op het moment dat de burger iets wordt ontzegd waar hij of zij recht op meent te hebben en er niets is om zich op te beroepen. Het is in die zin een explosie bij een individu dat op zichzelf is teruggeworpen. Daarmee wil ik kort lontjes-gedrag natuurlijk niet goed praten, het is verwerpelijk, een blijk van gebrek aan zelfbeheersing en respect voor de ander. Maar het is ook een product van de 'ieder voor zich'-vechtmaatschappij.

Ergernis is een veel voorkomende bijwerking van een niet-werkende stitlecoupé die de geestelijke gezondheid ernstig bedreigt. Ik heb een hekel aan mezelf ergeren. Alleen al uit praktische overwegingen, je wordt er een minder leuk mens van, ook voor jezelf. Soms overweeg ik daarom juist niet in een stiltecoupé te gaan zitten. Maar dat is natuurlijk geen oplossing omdat ik me er dan toch ook bewust van ben dat ik niet zit waar ik wil zitten. Opofferen kun je niet voor jezelf doen.

Ik probeer het op te lossen door de stiltecoupé als sociaal experiment te zien, geheel in de geest van Rutger Bregman’s De Meeste Mensen Deugen. Dat laat meteen ook zien hoe kwetsbaar de deugdzaamheid is, want slechts een ondeugd is voldoende om alle stilte te slopen. Het betekent gewoon dat ik er vanuit ga dat mensen die de stilte doorbreken niet weten dat ze in een stiltecoupé zitten, dan wel onbekend zijn met het fenomeen, zoals veel buitenlandse reizigers. En dat ze het op prijs stellen daar op gewezen te worden. De meeste mensen vinden het namelijk in principe vervelend als ze per ongeluk iets doen dat niet mag of ongewenst is. Mits ze daarvan op een prettige manier op de hoogte gesteld worden. Maak ze een verwijt en ze schieten al snel in de verdediging. Dus informeer. “Sorry, ik wil u niet storen maar dit is een stiltecoupé’ of woorden van gelijke strekking. Wijs daarbij tegelijkertijd naar het bordje dat aangeeft dat het een stiltecoupé is. Je voorkomt zo discussie, alleen al om de stilte in stand te houden. Het klinkt misschien doordacht maar maak je geen illusie, het is het resultaat van lang experimenteren met zeg maar wisselende resultaten. Schelden, agressie, het kan allemaal voorkomen.

Hoe sneller je duidelijk maakt dat stilte een vereiste is, hoe effectiever het is. Want als mensen al heel lang iets overtreden zullen ze, alleen al ter voorkoming van gezichtsverlies, daar minder snel mee stoppen. Mijn ervaring is dat dit in de meeste gevallen werkt. Bregman heeft wat dat betreft gelijk. Maar laat me voorzichtig zijn: het is beter als je er vanuit gaat dat het niet werkt. Dat voorkomt teleurstelling. En teleurstelling in combinatie met ergernis is voldoende om het beste humeur te verbrijzelen.

Natuurlijk werkt het niet altijd. Ik schrijf dit allemaal op omdat het me gisteren tot twee keer toe niet lukte. Een jonge vrouw zei met een ‘ok boomer’-blik dat ze maar heel even zou praten. Dat bleek veel langer, daardoor gingen anderen ook praten en vervloog iedere hoop dat de stilte deze nog zou terugkeren. Een ander advies: ga niet in discussie, dat gaat niet werken. Maak ook geen verwijten, daar schiet je niks mee op. De stilteweigeraar heeft zich dan al lang in het asociale harnas gehesen. Je kunt net ze goed om 12 uur ssst! gaan roepen maar de rampensirenes. In het tweede geval was het gewoon te druk. Ik besloot me er meteen bij neer te leggen. Net als bij Glastonbury is het een magische ervaring als een volle coupé heel lang helemaal stil blijft. Maar ik weet ook dat dat uitzonderlijk is en - detail - dat ik geen Marina Abramovic ben. Het heeft geen zin je daar druk om te maken, zeker niet als je behoefte hebt aan stilte in je hoofd.

Zelf zie ik de stiltecoupé als een geschenk dat je samen maakt. Wat daarbij zeer goed helpt, is dat het liefst voor iedereen meteen duidelijk is dat het een stiltecoupé is. De afdeling vormgeving van de NS lijkt daar niet altijd van doordrongen geweest. Het zou wellicht helpen als de stiltecoupé’s andere, afwijkende kleuren zouden krijgen. Of deuren met duidelijke opschriften. Maar het gaat er vooral om, om te beseffen dat je stilte niet in je eentje kunt maken. Je hebt de anderen nodig.

Natuurlijk zijn er mensen die naar andere oplossingen zoeken om de stilte genereren. Zo is er wel geopperd om betaalde stiltecoupé’s in  te richten. Dat lijkt me getuigen van een ongekende sociale armoede. Je kunt ook bedenken dat je er zware straffen op zet, volgens de harde aanpak die in sommige politieke kringen zo populair is. Maar een stilte die voortkomt uit angst is het ergste geluid dat er bestaat.

Ik schrijf dit allemaal zo op omdat de stiltecoupé volgens mij een voorbeeld is van de uitdagingen waar burgers voor staan in een maatschappij waar het besef dat we ook in de meest letterlijke zin een samenleving zijn onder druk staat of zelfs verdwenen is. Het gevoel van saamhorigheid, dat wel weer even terug was tijdens de coronaperiode, niet toevallig ook een tijd van stilte. In die zin is de stiltecoupé een goede oefening voor een samenleving die dergelijke solidariteit en collectiviteit op veel meer terreinen moet zien terug te winnen.

De boor van de nieuwe buren is inmiddels vanzelf gestopt. Althans dat hoop ik, want stilte is nooit vanzelfsprekend.