De toxische gezinsdynamiek bij dwingende controle

De behoefte van de destructieve ouder staat haaks op wat een kind werkelijk nodig heeft.

In gezinnen waar een destructieve ouder de dynamiek bepaalt, spelen zich vaak schadelijke patronen af die diepe sporen nalaten bij de kinderen. Twee veelvoorkomende rollen in deze onveilige omgeving zijn die van de ‘zondebok’ en het ‘gouden kind’. Deze rolverdeling is geen toevallige uitkomst, maar een bewuste strategie van de narcistische ouder om controle en macht te krijgen en behouden.

De impact van een destructieve ouder
Bij een destructieve ouder is het kind enkel een verlengstuk van die ouder. Een kind heeft juist een beschikbare ouder nodig die op hem of haar afstemt om zich te kunnen ontwikkelen en regulatievaardigheden te ontwikkelen die later als volwassene van pas komen. De destructieve ouder ziet het kind echter niet als een zelfstandig individu, maar als voeding voor zichzelf. Hierdoor ontbreekt niet alleen de noodzakelijke begeleiding in de ontwikkeling naar autonomie, maar wordt ook de verbinding met zichzelf geblokkeerd. Het kind krijgt geen ruimte om zichzelf te ontdekken en wordt onbewust aangeleerd zichzelf als vijand te beschouwen. Dit verklaart de diepe emotionele schade die vaak gepaard gaat met opgroeien in een dergelijk gezin.

De rolverdeling binnen het gezin
Binnen een gezin waarbij sprake is van dwingende controle vanuit een ouder worden kinderen vaak in verschillende rollen gedwongen. De ‘zondebok’ krijgt systematisch de schuld van alles wat misgaat. Vaak is dit het kind binnen het gezin dat dingen aan de kaak stelt. De destructieve ouder wil echter koste wat kost zijn of haar realiteit vasthouden en straft het kind hiervoor. Er wordt veel onmacht en boosheid bij het kind opgeroepen, waar het geen kant mee op kan, vaak met als resultaat ‘negatief gedrag’. Het kind is echter niet slecht, maar wordt ‘slecht’ gemaakt. Dit kind fungeert echt als het afvoerputje van de familie en wordt afgewezen door de ouder én vaak ook door de rest van het gezin. Dit leidt vaak tot gevoelens van zelfhaat en een diepgeworteld negatief zelfbeeld. Het kind wordt gedwongen om een enorm offer te brengen: zichzelf.

Aan de andere kant is er vaak het ‘gouden kind’, dat juist op een voetstuk wordt geplaatst. Dit kind wordt de lieveling van de ouder en krijgt alle positieve projecties toebedeeld. Hierdoor groeit het gouden kind op met een sterke afhankelijkheid van bevestiging en goedkeuring van de ouder. Dit leidt tot een fragiel zelfbeeld en kan ervoor zorgen dat het kind later moeite heeft met autonomie en eigen keuzes maken.

Emma (24 jaar)
Mijn moeder had altijd kritiek op me, hoe hard ik ook mijn best deed. Als er iets misging, was het mijn schuld. Was mijn broertje Max zijn huiswerk vergeten? Dan had ik hem moeten helpen herinneren. Was er ruzie tussen mij en mijn jongere zusje Sophie? Dan was ik te dominant en moest ik leren inschikken.

Ik snapte niet waarom ik altijd degene was die het verkeerd deed. Mijn moeder noemde me moeilijk, koppig, ondankbaar. “Waarom ben jij niet gewoon zoals Max?” vroeg ze vaak, terwijl ze hem liefkozend door zijn haar streek. Max was haar lieveling. Hij kon niets verkeerd doen. Zelfs als hij iets fout deed, vond mijn moeder wel een manier om de schuld bij mij te leggen. “Je had het hem beter moeten uitleggen,” zei ze dan. Of erger: “Je bent jaloers op hem, daarom saboteer je hem.”

De kans op loskomen uit het destructieve systeem
Opvallend genoeg is de kans dat de zondebok zich losmaakt van het gezinssysteem vaak groter dan bij het gouden kind. De zondebok heeft aan den lijve ondervonden hoe schadelijk de situatie is en heeft daardoor een grotere motivatie om afstand te nemen. Dit is een cruciale stap in het herstelproces: erkennen dat deze ouder hem emotioneel en psychisch misbruikte en niet in staat was om op een gezonde manier lief te hebben en inzien dat loskomen uit het toxische systeem noodzakelijk.

Het gouden kind ervaart daarentegen vaak verwarring. Omdat het voortdurend bevestiging en goedkeuring kreeg, kan het moeilijk zijn om in te zien hoe schadelijk de relatie met de ouder werkelijk was. Veel gouden kinderen blijven daardoor langer loyaal aan de destructieve ouder en worstelen met de overtuiging dat zij niet zonder die ouder kunnen.

De obsessieve behoefte van de destructieve ouder versus de behoefte van het kind
Een ouder met (trekken van) narcisme heeft vaak een zeer zwak zelfgevoel en haalt zijn of haar eigenwaarde volledig uit externe bevestiging. Kinderen zijn hierin extra kwetsbaar, omdat ze afhankelijk zijn van deze ouder en in hun vroege jaren volledig gevormd kunnen worden naar de wensen van de ouder. Dit verklaart waarom destructieve ouders vaak de meeste controle uitoefenen op jonge kinderen en dat er later, vaak meer conflicten ontstaan wanneer het kind een eigen identiteit begint te ontwikkelen. Het komt ook veel voor dat een kind tot in verre volwassenheid in ondergeschikt en aangepast gedrag naar anderen gevangen blijft.

De behoefte van de destructieve ouder staat haaks op wat een kind werkelijk nodig heeft. Waar een gezonde ouder inspeelt op de behoeften van het kind en helpt bij de ontwikkeling van een eigen identiteit en grenzen, ziet een destructieve ouder het kind als een middel om zijn of haar eigen leegte op te vullen. Het kind wordt niet erkend als individu, maar wordt gezien als iemand die de ouder moet dienen en bevestigen. Dit leidt tot ernstig complex trauma, waarbij het kind zichzelf niet leert kennen en geen gezonde eigenwaarde en identiteit ontwikkelt.

De gevolgen op lange termijn
Kinderen die opgroeien in een narcistisch gezin lopen een verhoogd risico om later opnieuw in destructieve relaties terecht te komen. De dynamiek waarin zij zijn opgegroeid voelt bekend en vertrouwd en daardoor paradoxaal genoeg ‘veilig’. Dit verklaart waarom veel volwassenen die als kind slachtoffer waren van emotionele en psychische mishandeling later opnieuw in een relatie belanden met een destructieve partner.

Een van de diepste wonden die een kind van een destructieve ouder oploopt, is het gevoel niet gezien en erkend te worden. Gezonde ouders spiegelen hun kinderen en helpen hen ontdekken wie ze zijn. Bij een destructieve ouder ontbreekt dit volledig. In plaats daarvan krijgt het kind boodschappen mee zoals: ‘jij bent er voor míj’, ‘jij hebt vanuit jezelf geen bestaansrecht’ en ‘je moet al mijn behoeften vervullen’. Deze boodschappen zorgen ervoor dat het kind zichzelf ondergeschikt maakt aan anderen en niet leert opkomen voor zijn of haar eigen behoeften.

Slachtoffers herkennen en helpen bij herstel
De dynamiek tussen de destructieve ouder, de zondebok en het gouden kind is een mechanisme dat diepgaande psychologische schade kan veroorzaken. Voor (zorg)professionals is het van groot belang om deze patronen te herkennen en slachtoffers van emotionele en psychische mishandeling te helpen bij het herstellen van hun eigen identiteit en autonomie. Door de juiste begeleiding, kennis en erkenning kunnen zij leren zichzelf opnieuw op te bouwen en gezondere relaties aan te gaan.

Dit artikel is mede tot stand gekomen door Iris Koops – auteur en oprichter van Stichting Het Verdwenen Zelf - en psychodynamisch therapeut Sonja van Stuijvenberg. De stichting biedt sinds 2013 herstelgerichte hulp voor slachtoffers van dwingende controle.