De valse belofte van het neoliberalisme en de noodzaak van een overheid die ingrijpt

Sinds de jaren 90 hebben we met de komst van de SaaS-economie (Software as a Service) en grassroots initiatieven in de technologische sector kleine ondernemers van diverse pluimage miljardenbedrijven zien bouwen waar de maatschappij veel voordeel van heeft gehad. De opkomst van deze ontwikkeling, dat een kleine ondernemer uit kan groeien tot een mogendheid binnen diens sector, is een idee dat veel goeds heeft gebracht voor de economie en de samenleving in haar geheel, maar wordt dit fenomeen eigenlijk wel gewaarborgd binnen het huidige economische en politieke systeem? Is het vandaag de dag nog wel zo makkelijk om te groeien als ondernemer?

Aan de hand van recente voorbeelden in de markt zal geïllustreerd worden dat de vrijheden van het MKB en consumenten de afgelopen jaren in het gedrang zijn geraakt, waarbij grootkapitaal en een nalatige overheid er voor hebben gezorgd dat innovatie en keuzevrijheid zeer wel levensvatbaar zijn in de huidige economie, maar zijn voorbehouden aan actoren met diepe zakken.

Omarmde innovatie
De komst van nieuwe technologieën als AI hebben er het afgelopen decennium toe geleid dat jonge ondernemers met wat verstand van computers zich hebben gespecialiseerd in de meest recent ontwikkelde technologieën, in dit artikel behandelen we machine learning (ML) en artificiële intelligentie (AI) binnen de juridische sector, alsook de implementatie van SEO (Search Engine Optimisation) binnen bedrijven in het algemeen. Te entameren met SEO.

Studenten met wat verstand van technologie hebben zich sinds 2016 in groten getale ingeschreven bij de KvK om als consultant voor grote bedrijven en het MKB hun verkoopcijfers te doen stijgen door onder andere het bevorderen van hun vindbaarheid op het internet. Met een reeks aan digitale marketingstrategieën hebben deze jonge ondernemers ervoor gezorgd een goede bijdrage te leveren aan de winstgevendheid van hun cliënten, waarbij we opmerken dat vele bedrijven nog geholpen kunnen worden met verdere implementatie van deze strategieën. Als de zaken zo goed verlopen en beide partijen gebaat zijn bij de dienst, waarom zien we dan een krimpende markt en een daaropvolgende afname van dergelijke ZZP’ers?

Deze ontwikkeling volgt uit het feit dat veel grote bedrijven werknemers met een vergelijkbare achtergrond hebben ingehuurd en opgeleid om vergelijkbare taken uit te voeren. Het in-house implementeren van deze nieuwe technologie bespaart vooral de grote bedrijven veel geld, nu het voor het MKB te duur zou zijn een afdeling op te richten voor SEO, daar is het marktaandeel en het resultaat van de invoering van de technologie simpelweg te klein voor.

Hetzelfde zien we ook binnen de Legal Tech sector, meer specifiek de analytische toepassing van technologie op juridische zaken met behulp van AI. Een drietal zeer slimme Cambridge-studenten hadden in de loop van 2016 een bedrijf opgericht, Court Quant, dat door AI een inschatting kon maken over de uitkomst van een zaak. Bij een conferentie in New York City, waar partners van gerenommeerde advocatenkantoren de competitie aangingen met de AI met het inschatting van juridische zaken en het oordeel van de rechter, was het tot iedereen zijn verbazing dat de AI met grote afstand beter bleek in het inschatten van zaken dan de juristen met decennia aan ervaring. Dergelijke bedrijven, die dus predictieve en analytische technologieën ontwikkelen op juridisch gebied, zijn rond dezelfde periode ook in de VS, West-Europa en Azië opgericht, maar velen daarvan zijn evenzo snel weer failliet gegaan of met verlies doorverkocht, zo ook Court Quant. Dit laatste bedrijf is failliet verklaard in 2020, waarbij het intellectueel eigendom is doorverkocht aan een Braziliaans bedrijf en de oprichters nu als werknemers voor grote bedrijven in dezelfde branche hun diensten aanleveren.

Hoewel we zien dat het aantal startups afneemt, groeit de vraag naar deze technologie gestaag door. Wie voorziet in de vraag van grote advocatenkantoren en overheden? Vooral zijzelf. Wederom zien we dat groot mogende advocatenkantoren, ook die van de Zuidas, data analisten en programmeurs aannemen en deze technologieën in-house verder ontwikkelen.

Kansen voor ZZP'ers en start-ups worden hierdoor ontnomen, tragisch, maar even makkelijk kan worden gesteld: dat is marktwerking. Zo hebben we onze economie en maatschappij ingericht, een vrije markt waar deelnemers kunnen wegstappen van producten of diensten en vrij baan hebben om deze op een efficiëntere wijze zelf te produceren of aan te bieden. Dat is innovatie, dat bevordert de economische groei. Een terecht punt, maar is dat ook de realiteit in onze economie?

We zien namelijk dat er verschillende uitzonderingen zijn op deze ontwikkeling, bijvoorbeeld Thomson Reuters Legal Solutions, een vergelijkbare dienst als die van de voornoemde startups en eigendom van Thomson Reuters, een bedrijf met een marktkapitalisatie van tientallen miljarden euro’s. Van alle uitzonderingen die men kan treffen op deze ontwikkeling, is het enkel grootkapitaal dat dergelijke diensten nog steeds kan aanbieden, nu deze het geld en dus de tijd hebben de technologie verder te ontwikkelen en sterker in de markt te zetten.

Dit laatste punt is van belang voor de volgende kwestie, we zien namelijk dat de innovatie door nieuwe technologieën wordt omarmd door grote bedrijven, ten nadelen van ZZP’ers en startups die daar een minder groot aandeel in hebben sinds 2018, maar waarbij er uitzonderingen bestaan op dit uitsluiten voor bedrijven met voldoende kapitaal en marktaandeel.

Verworpen innovatie
Om de vraag te beantwoorden of de vrije markt en de efficiëntie die daaruit zou moeten volgen, dat is het wegsnijden van duurdere externe partijen als ZZP’ers en het in-house verder ontwikkelen van technologieën, consequent en eerlijk wordt toegepast in onze samenleving, gaan we kijken naar een andere recente ontwikkeling: de community-based economie.

We nemen in dit geval de jonge stand-up comedians in de Verenigde Staten, die via sociale media met hard werk een gemeenschap rondom hun persoon en shows hebben gecreëerd. We zien steeds vaker dat dit de standaard aanpak is voor jonge ondernemers, het is goedkoper en vaak effectiever om digitaal en community-based producten en diensten aan te bieden aan hun doelgroep. Minstens even belangrijk is het feit dat ze via sociale media toegang hebben tot data over hun doelgroep, zo ook de contactgegevens van de personen die daartoe behoren. Op deze manier kunnen comedians met niet al te veel werk in contact staan met hun fans en deze op de hoogte stellen van shows, waarna de comedian via een eigen website de kaartjes kan verkopen en zelf de zaal kan huren. Op deze manier vallen bemiddelende partijen als Live Nation en Ticketmaster, die en passant obsceen hoge winstmarges vragen voor de verkoop van kaartjes, weg tussen artiest en de consument.

Een goed idee, een mooie toepassing van de nieuwe technologieën als sociale media om jonge ondernemers dichter bij de consument te brengen en extra kosten ter voorkomen door tussenpersonen weg te snijden uit het proces. Een goed idee, maar niet in het belang van het grootkapitaal, in dit geval Live Nation met een vermogen van bijna 20 miljard euro.

We zien hier duidelijk een systeem waarin innovatie niet wordt omarmd door vermogende bedrijven, nu deze geld zouden verliezen met de komst van deze nieuwe ontwikkelingen. Door de dwingende houding van enkele grote bedrijven blijft efficiëntie en innovatie in de markt dus uit.

Maar ook in dit systeem zien we wederom een uitzondering op de regel, waarbij een artiest dus wel de mogelijkheid heeft gebruik te maken van een meer directe band met diens publiek, en zelf zalen huurt om shows in te geven: Louis CK. Deze Louis CK is een van de grootste stand-up comedian van de VS, met decennia aan ervaring, uitgebreide connecties binnen de comedy-wereld en dus ook de podia waarop deze hun shows geven, waarnaast hij in de tijd dat hij de zalen zelf ging huren ongeveer 50 miljoen euro aan vermogen had. Mede door dit financiële en sociale kapitaal, alsmede de reputatie en bekendheid die hij had in de VS, was het voor hem mogelijk gebruik te maken van de directe huur van zalen, ongeacht de consequenties die Live Nation daaraan zou verbinden.

Innovatie: Niet als gereedschap voor, maar als wapen tegen de consument
Niet enkel de kleine ondernemers worden getroffen door een systeem dat weinig consequent omspringt met het beleid rondom efficiëntie en innovatie, ook de consument is vaak de dupe van dit oneerlijke handelen. Ter illustratie: de Apple AirPods.

Een vrij briljante technologie waar het bedrijf zeer veel geld mee had kunnen maken, ook op ethische wijze, maar we kennen Apple beter dan te denken dat deze die weg zou inslaan. Het bedrijf koos ervoor om de 3.5mm jack, dat gaatje voor je bedrade oortjes, uit al haar producten te halen, vanzelfsprekend met een kulargument in de trant van “design” en “efficiëntie van de batterij”.

Een van de meest fundamentele principes van technologie is backward compatibility, het principe dat je oude en nieuwe technologieën op of in elkaar kan implementeren. Met een besluit als het weghalen van de 3.5mm jack toont Apple zich dus als een bedrijf dat zich niet op één lijn stelt met de belangen van de technologische vooruitgang. Met vrijwel de volledige markt van Bluetooth oortjes in hun bezit hebben ze deze technologie voor de hoofdprijs in de markt gezet, samen met een evenzeer kostbare lighting cable-naar-3.5mm jack adapter die het mogelijk maakte om muziek te luisteren met bedrade oortjes. Zo forceerden ze de Apple-gebruiker een van de twee te kopen. Later zijn er goedkopere alternatieven op de markt gekomen, maar tegen die tijd had Apple als obscene winsten gerealiseerd en waren de aandelen fors toegenomen. QED voor waarom de private sector beteugelt dient te worden.

Zelfs binnen publieke diensten zien we soms dat de marktwerking consumenten probeert uit te buiten. Neem bijvoorbeeld TurboTax van het Amerikaanse bedrijf Intuit. Anders dan in veel ontwikkelde landen als de onze, is bij een ontwikkelingsland als de VS het belastingstelsel wat minder efficiënt ingericht voor haar burgers. Zo is het indienen van de belastingaangifte een behoorlijk ingewikkelde aangelegenheid die soms wel dagen kan duren en waarbij vaak bedrijven worden ingehuurd om deze zorg over te nemen tegen fikse prijzen. Het grootste bedrijf in deze sector is TurboTax.

Met het aantreden van de Bush-regering was er een voornemen van de overheid om een online platform te maken waarin, net als in Nederland, snel en eenvoudig alle relevante gegevens ingevoerd kunnen worden, zonder medewerking van derde partijen. Bij het horen van dit idee stoof Intuit naar Washington om daar met grote sommen lobbygelden de regering te overtuigen dat Intuit vanaf nu een gratis platform zou aanbieden voor mensen onder een bepaald inkomen. En zo geschiedde, althans, op papier. In de realiteit was het platform inderdaad online maar deed het bedrijf er alles aan om internetverkeer te misleiden naar een later opgericht platform dat eveneens een “gratis” dienst aanbiedt voor belastingaangifte, maar waarvan bij het einde van de belastingaangifte vaak nog steeds een abonnement verplicht bleek, nu veel diensten niet onder de freemium vielen waar ze gebruik van maakte. Bij nader onderzoek bleek dat ca. 14 miljoen huishoudens per jaar voor deze dienst hadden betaald, terwijl ze gerechtigd waren kosteloos de oorspronkelijke dienst te gebruiken.

Het lobbyen is niet gestaakt door Intuit, en hoewel er rechtszaken zijn gevoerd over hun wangedrag, is het nog steeds de grootste speler op het gebied van belastingaangifte. De onderzoeksjournalist Binyamin Appelbaum zei hier het volgende over: “The defining feature of the free market is the right to walk away, but while you can choose to not buy a pair of sneakers, you do have to file your taxes”. Bij het uitblijven van een beter alternatief van overheidswege blijft het monopolie van een dergelijk malignant bedrijf dus in tact.

Conclusie
Dat de belangrijkste principes van het neoliberalisme als de bevorderde vrijheid en democratie, alsmede de efficiëntie van een vrije markt zonder al te veel interventie van de overheid, gewaarborgd zijn in onze huidige economie, blijkt geenszins het geval. Het is evident dat niet iedereen evenzeer de mogelijkheid heeft om te toetreden tot de vrije markt, zelfs het nemen van vrije beslissingen binnen de markt wordt voor kleine ondernemers bemoeilijkt door afdwingende praktijken van bedrijven als Live Nation.

Milton Friedman, een van de belangrijkste proponenten van het neoliberalisme, en dus ook de vrije markt en haar efficiëntie, zei het volgende over exact zo een houding van Live Nation: “I define freedom as the absence of coercion of one person by another”.

Dat het neoliberalisme uitkomst heeft geboden in het scheppen van een democratische en vrije maatschappij, van een vrije markt die ten dienste staat van efficiëntie en innovatie, is uit de voorbeelden niet gebleken, eerder het tegenovergestelde lijkt het geval. We zien dat innovatie enkel wordt omarmd als het voldoende rendeert voor vermogende bedrijven, en als het winst zou schaden dan wordt deze innovatie coûte que coûte verholpen.

Uitzonderingen hierop bestaan, maar dan wel vaak voor extreem vermogende bedrijven en particulieren die dus aan dezelfde principes voldoen als de actoren die beslissen wanneer innovatie wel of niet gedijt. We leven in een maatschappij waarin zoete verhalen van neoliberalisme worden verkondigd, uitgebreide en complexe theorieën over het functioneren van een economie en maatschappij, maar aan het eind van de dag regeert maar een enkel principe: over hoeveel kapitaal de partij beschikt.

Een maatschappij waarin het recht van de sterksten, dat wil zeggen van de vermogendste, zegeviert, een maatschappij waarin de elite per casus mag beslissen of onze fundamentele principes wel of niet toepassing verleend wordt, dat is een maatschappij die men geen democratie kan noemen, zoveel blijkt ook wel uit het werk van de politicologen Martin Gilens en Larry Bartels.

Zonder interventie van een overheid in de markt, die een halt kan toeroepen aan monopolievorming en minder vermogende ondernemers kan beschermen, met het uitblijven van de broodnodige frictie tussen privaat en publiek, tussen het publieke belang en dat van de Fortune 500, is de markt ten dode opgeschreven.

Literatuurlijst
M. Tkacik, K. Brown, 'Ticketmaster's Dark History', The American Prospect, 21 december 2022.
M. Harper, G. Saunier, 'The Fight Against Ticketmaster', Jacobin, 6 mei 2024.
American Economic Liberties Project, 'Break Up Ticketmaster Coalition Celebrates DOJ Suit Against Live Nation-Ticketmaster', AELP, 24 mei 2024.
E. Pecot, 'Ticketmaster’s Practices Take the Spotlight', New Jersey State Bar Foundation, 2 september 2023.
G. Smit, 'Ticketmaster and Live Nation were not supposed to create a monopoly. Here’s why music fans, lawmakers, and Taylor Swift are fed up with the ticketing platforms', Fortune, 27 januari 2023.
C. Philips, 'The pop music world is divided over the Seattle band’s allegations, which led to a Justice Department investigation into possible anti-competitive practices in the ticket distribution industry', Los Angeles Times, 8 juni 1994.
D. McCabe, B. Sisaro, 'U.S. Calls for Breakup of Ticketmaster Owner', The New York Times, 23 mei 2024.
L. Goldstein, 'How Live Nation’s Monopoly Works', The American Prospect, 24 mei 2024.
Office of Public Affairs, 'Justice Department Sues Live Nation-Ticketmaster for Monopolizing Markets Across the Live Concert Industry', U.S. Department of Justice, 23 mei 2024.
K. Brown, Z. Freed, 'How Antitrust Enforcers Helped Create a Live Events Monster', American Economic Liberties Project, oktober 2022.
S. Gaikwad, 'The Power of Online Communities for Brand Building and Growth', Linkedin, 28 augustus 2023.
D. Holt, 'Branding in the Age of Social Media', Harvard Business Review, maart 2016.
J. Bartrop, 'Community-Led Growth: From Social Media to Branded Community', Zapnito, 26 april 2023.
M. Grace, M. Chilingaryan, 'Community-Led Growth: Brand Community as a Growth Lever', NoGood, 21 oktober 2022.
M. Shukla et al., 'Why do consumers engage in a social media brand community: investigating the effect of psychological empowerment on commitment and loyalty', Journal of Consumer Marketing, 25 april 2023.
M. Laroche et al., 'The effects of social media based brand communities on brand community markers, value creation practices, brand trust and brand loyalty', Computer in Human Behavior, september 2012.
M.R. Habibi et al., 'Brand communities based in social media: How unique are they? Evidence from two exemplary brand communities', International Journal of Information Management, april 2014.
Zipconomy, 'Opnieuw meer stoppende zelfstandigen en minder starters', Zipconomy, 17 juli 2024.
S. Dunk, 'Legal tech loont, maar niet automatisch', Advocatenblad, 11 februari 2020.
S. Olsthoorn, 'Voor invoering generatieve AI moet de IT'er ook een beetje jurist worden', Het Financieele Dagblad, 9 augustus 2024.
Advocatie, 'Faillissement voor LexIQ, maker van zoekmachine Lexalyse', Advocatie, 23 juni 2021.
Artificial Lawyer, 'Litigation Prediction Pioneer, CourtQuant, To Close', Artificial Lawyer, 7 oktober 2020.
Advocatie, 'Crunchbase: sterke daling in investeringen in legal tech', Advocatie, 11 oktober 2023.
J. Harris, "There's a Tax Season Villain, and It's Not the I.R.S.', The New York Times, 6 februari 2024.
Federal Trade Comission, 'FTC Issues Opinion Finding that TurboTax Maker Intuit Inc. Engaged in Deceptive Practices', FTC, 22 januari 2024.
W. Grantham-Philips, 'TurboTax customers to receive checks for $141M settlement', AP, 5 mei 2023.