De verkiezingsdebatten draaien op collectief onbehagen maar waar komt dat vandaan?

Diepere drijfveren van collectief onbehagen blijven onaangeraakt, ook tijdens deze verkiezingsdebatten. Wij blijven hangen op de derde trede in de piramide van Maslow.

Meritocratie gericht op materialisme en ieder mag het lekker zelf weten, is erg leeg en eenzaam gebleken. Het roept duistere krachten van permanente onbehagen, collectieve frustratie en agressie op. We moeten het gaan hebben over hoe we ons kunnen verheffen en diepere zingeving opnieuw onderdeel van ons gedeelde levensopdracht kunne maken – zonder terug te vallen in keurslijf van een culturele elite en dwingeland van religieuze instituties, maar vanuit een samenspraak opzoek naar diepgang.

De verkiezingsdebatten dezer dagen zijn niet om aan te zien. Dieptepunt was, mede door de reeds lang verwachte terugkeer van de heer Wilders, donderdag bij de SBS6. Het enig doel bleek ordinair scoren, geheel passend bij de desbetreffende zender en gesprekleider – de man achter het fetisjisme van Vandaag Inside dat het ordinaire ophemelt. Een hoop geschreeuw, tamtam en profilering, maar niemand raakte toch de diepere oorzaak van het alom aanwezige onbehagen in onze samenleving. De verkiezingsdebatten lijken daarmee eerder zelf een symptoom van die diepe onvrede in onze samenleving dan een belofte voor een mogelijke verlossing en bevrijding ervan.

Een spook van verontwaardiging, frustratie en boosheid waart door Nederland. Met een hevigheid die ik in afgelopen (bijna) vier decennia dat ik hier leef niet eerder heb gekend. Het doelwit van deze diepe duistere gevoelens zijn niet een of andere vijand elders, maar het zijn de buren, de collega’s, de stadsgenoten en landgenoten. We zijn vooral boos op elkaar. Een meervoudige frontvorming tegen wie en wat niet in onze ogen niet deugt, landverrader zou zijn, of antisemiet, racist, seksist, fascist. Het beeld van wie de Ander is lijkt vooral sterk emotioneel bepaald te worden, het beeld is zwart-wit.

Europa-watcher en nrc-columniste Caroline De Gruyter schrijft in haar recente column over een permanente boosheid die in haar ogen door de Westerse democratieën waart. Een belangrijke constatering. Het voorkomt ook onze neiging om de huidige politieke polarisatie en wantrouwen jegens instituties als een 'Hollandse ziekte' te gaan beschouwen. Zelf gebruik ik liever de term ‘collectief onbehagen’, want boosheid is weliswaar de exploderende uiting ervan, maar er is ook veel stil onbehagen gaande. Dat wat implodeert, ook dát is collectief aanwezig. Het is even ernstig als de collectieve uiting van boosheid, kijk maar naar de depressie en burn-out epidemie die het Westen in haar greep houdt.

Bij het lezen van haar column moest ik ook denken aan het recent verschenen boek van de gevierde socioloog Jan Willem Duyvendak: Spookkloven. Een verontrustend boek voor doorsnee politici van links tot rechts die ieder hun op eigen cliché manier vanaf de hen vertrouwde wegen het onbehagen het hoofd willen bieden. Duyvendak zegt (in mijn woorden): "We zijn nooit zo gelijk geweest, en we hebben het met zo’n allen nooit zo goed gehad." Kort maar goed: de koek (welvaart) is nog nooit zo groot geweest en ook nooit zo gelijk verdeeld. En ook, wat betreft cultuur, waarden en normen maar ook gedrag (partnerkeuze, aantal kinderen, levensstijl) lijken we meer dan ooit gelijkgestemd – afgezien van onze afkomst of onze leefstijl oriëntatie.

Het onbehagen is dus geen particulier vraagstuk van Nederland, noch terug te voeren op een culturele kloof van ongelijkheid of schaarste. Zo concludeer ik, als ik de column van de Gruyter en het boek van Duyvendak naast elkaar leg.

Wat is er dan wel aan de hand? Ik heb er geen uitgekristalliseerde theorieën over maar wel een gedachtegang die wellicht een ander licht zou kunnen werpen op de huidige maatschappelijke turbulentie en de diep emotioneel drijfveren die erachter schuilen.

In mijn ogen zijn we blijven steken op de derde trede van de piramide van Maslow. Voor de grote meerderheid van ons in Nederland geldt: in onze dierlijke behoeftes kunnen we ruim voorzien, zo ook in een een leefomgeving vol zekerheden en onze sociale behoeftes zijn goed geregeld. Dat blijkt ook uit de hoge scoren van Nederland, jaar in jaar uit. op wereldgeluksindex. (Ik heb het hier over levensgeluk van de grote meerderheid, en wil niet diepe misère die in Nederland ook te vinden is ontkennen.) Tegelijkertijd toont deze meerderheid meer dan ooit een gebrek aan zelfvertrouwen en weinig weerbaarheid – zie de rijen voor de GGZ, zie de burn-out epidemie. En dezelfde meerderheid is politiek en moreel om het geringste op drift te krijgen, gaat voortdurend verbaal met elkaar op de vuist om welke actualiteiten dan ook - van wat bij Voetbal Inside is gezegd tot aan de standpunten rond de oorlog in Gaza. Een meerderheid in een onderlinge wedloop om de erkenning van het eigen gelijk en in de ban geraakt van onheilsprofeten en ondergangsfilosofen. Dezelfde meerderheid die het materieel zo goed voor elkaar heeft, oogt wankel en tobt met een erg lage moraal.

"Erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral" van Bertolt Brecht lijkt achteraf niet vanzelf te gaan. Met het wegvallen van iedere vorm van een gedeelde culturele canon, het leeglopen van religieuze instituties (ontkerkelijking) en een vergaande individualisering van de samenleving (ieder mag het zelf weten) zijn we weliswaar gezegend met meer individuele vrijheid, maar er is ook een intellectuele bodem weggehaald en op het gebied van zingeving een vacuüm ontstaan. Het bevredigen van dierlijke en sociale basisbehoeftes, het vervullen van het verlangen van de drie eerste treden van Maslows piramide is een doel op zich geworden en niet meer een stap op de trap naar intellectuele en spirituele ontwikkeling en verankering. We zijn blijven hangen bij het bevredigen van wat ons ego wil, maar kennelijk is dat niet voldoende om ons zelfvertrouwen, weerbaarheid, innerlijke rust en saamhorigheid te bezorgen. Integendeel, het roept onbehagen op, er is een groot gat in ons bestaan waar al die materiele en ego gerichte zekerheden maar niet in slagen het te vullen.

De ontkerkelijking is niet voor niets geweest en individuele vrijheid is een groot goed. Maar het wordt tijd om opnieuw als collectief, als politieke gemeenschap, als natie met elkaar in gesprek te gaan over wat we aan de huidige ordening en invulling van de samenleving toe kunnen voegen om ons uit de kluwen van het collectief onbehagen te bevrijden. Zodat we ons als samenleving kunnen laten verrijken door de reflectieve zegeningen die behoren bij een brede intellectuele vorming, een die verder reikt dan “een vak leren om de eigen broek op te kunnen houden”. En dat we een betekenisvoller anker vinden als samenleving, door veel meer ruimte te maken voor en aandacht geven aan zingeving. Dat we een mentaliteit cultiveren die verder reikt dan “Me, Myself and I”.

Het moet anders en beter. Dat kan alleen als we hier als collectief over in gesprek gaan en nieuwe collectieve ordeningen en accommodaties mogelijk maken voor dergelijke verdieping en zingeving. Het adagium: “ieder moet het maar zelf uitzoeken”, staat meer dan ooit onder druk.