De VVD en de neoliberale afbraak van Nederland, en het sociale antwoord daarop

Wil je een land waarin alleen de sterksten overleven?

Nederland zucht al sinds het begin van de jaren 1980 vrijwel onophoudelijk onder VVD-kabinetten, van 2010 tot 2024 onder vier kabinetten-Rutte gevolgd door een extreemrechts gedrocht waarin Dilan Yesilgöz de boventoon voerde. In alle kabinetten waar de partij deel van uitmaakt vormt de VVD de dominante ideologische kracht. Mark Rutte, de langstzittende premier in de Nederlandse geschiedenis, leidde in zijn recordperiode een reeks van beleidskeuzes die de verzorgingsstaat fundamenteel veranderden, onder meer door een hardnekkige doorvoering van verwoestende neoliberale hervormingen, met als gevolg een ontmanteling van de publieke sector en een schrikbarende toename van sociale ongelijkheid.

Onder Rutte werden publieke voorzieningen systematisch wegbezuinigd. Sociale zekerheid, onderwijs, woningbouw, zorg, cultuur, en klimaatbeleid moesten allemaal inleveren. De harde cijfers spreken voor zich: bijna tweehonderdduizend sociale huurwoningen verdwenen tijdens zijn kabinetten. Toenmalig VVD-minister Stef Blok pochte zelfs dat hij de eerste bewindspersoon was die een heel departement (Volkshuisvesting) had wegbezuinigd. Grote bezuinigingspakketten, zoals het Lenteakkoord met een saldo van ongeveer 12 miljard euro aan lastenverzwaringen en besparingen, troffen vooral de collectieve sector. Waar de economie groeide, volgden de publieke uitgaven níet die logica. Volgens de Wet (of Ziekte) van Baumol hebben juist diensten als onderwijs, cultuur en zorg méér financiering nodig naarmate de economie groeit, maar in plaats daarvan werden ze volledig uitgekleed.

Tegelijkertijd werden marktwerking en privatisering heilig verklaard. De VVD speelde al in de jaren negentig een centrale rol in de voorbereiding van de eliminatie van een sociaal-economische koers. Als Kamerlid steunde Rutte de privatisering van de energiesector, een lijn die hij als premier heeft voortgezet. Dat de VVD regeerde met coalities van uiteenlopende samenstelling zegt vooral iets over de bereidheid van ándere partijen om concessies te doen, de VVD zelf deed dat totaal niet. Integendeel, de partij bleef trouw aan haar neoliberale kern, en deed vrijwel geen concessies. Deze vasthoudendheid heeft geleid tot een politiek landschap waarin het neoliberalisme door de jaren heen nauwelijks nog werd betwist, behalve dan door de SP. GroenLinks en de PvdA, die in aanloop naar de verkiezingen van 2025 het tij lijken te keren, lieten zich de afgelopen decennia gretig voor het VVD-karretje spannen. Of de inmiddels samengevoegde partijen dit keer wel hun groene en sociale poot stijf houden moeten we nog afwachten.

In haar verkiezingsprogramma voor 2025 (analyse hier en hier) bevestigt de VVD opnieuw dat haar koers niet milder wordt. Sterker nog, ze zet een tandje bij. De inzet is “radicale economische groei”, gebaseerd op het idee dat individuen en ondernemers zelf verantwoordelijk zijn voor hun succes, of juist voor het gebrek daaraan, en dat de overheid zich moet beperken tot kerntaken. Daarmee wordt de collectieve basis van welvaart volledig ontkent en wordt genegeerd hoe economische groei juist vaak ten koste gaat van werknemers, arbeidsongeschikten en van het milieu. De partij hamert op Thatcheriaanse wijze op dat de overheid kleiner, kleiner, kleiner moet worden, zich zoveel mogelijk moet terugtrekken en afmoet van allerlei lastige regelgeving. Dit is klassiek neoliberaal denken, waarin de markt als oplossing wordt gezien en publieke voorzieningen als een hardnekkig probleem.

Het VVD-programma kondigt verdere bezuinigingen aan, met een verdere afbraak van de verzorgingsstaat. De uitgaven aan zorg worden beperkt om zogenaamd de begroting beheersbaar te houden. Werkloosheidsuitkeringen worden als het aan de VVD ligt voortaan niet meer aangepast aan de loonontwikkeling, maar slechts aan inflatie. Tegelijkertijd wil de partij meer uitgeven aan defensie en veiligheid, wat feitelijk neerkomt op een verschuiving weg van solidariteit en sociale ondersteuning. De woningmarkt wordt door de VVD nog meer overgeleverd aan private partijen. Wonen is geen recht maar wordt gezien als marktgoed, met de nadruk op koopwoningen en het nog verder terugdringen van regulering op de huurmarkt. Als je dacht dat het nu al nagenoeg onmogelijk is om een woning te vinden, you ain’t seen nothing yet. Wat door de VVD wordt gepresenteerd als “betaalbaarheid”, komt in de praktijk neer op het verder in de watten leggen van beleggers ten koste van de burger.

Het enige levensvatbare antwoord op dit kille, verwoestende beleid is een socialistische/sociaaldemocratische beweging die durft te staan voor fundamenteel andere principes. In plaats van het najagen van economische groei moet democratische controle over de economie centraal staan. Dat betekent in de praktijk publieke zeggenschap over sectoren als de woningmarkt (kunnen we “markt” alsjeblieft weer terugbrengen naar Volkshuisvesting?), zorg, energie en openbaar vervoer. Meer recht en inspraak voor werknemers, en de ontwikkeling van coöperatieven en publieke banken. Ecologische planning moet de plaats innemen van blinde groei om zo het welzijn van mens, dier en planeet weer in balans te brengen.

Een versterking van de verzorgingsstaat is cruciaal. Onderwijs, zorg en openbaar vervoer moeten universeel en gratis of tegen een zeer gering tarief beschikbaar zijn, in elk geval voor minima. Uitkeringen en het minimumloon moeten omhoog, en de marktwerking in de zorg moet ongedaan worden gemaakt. Het welzijn van mensen, álle mensen, moet prioriteit krijgen boven winstmaximalisatie. Op de woningmarkt is een radicale koerswijziging nodig. Wonen is een mensenrecht, niet iets wat je moet verdienen, en moet dan ook behandeld worden als een collectieve verantwoordelijkheid. Er moet dus werk gemaakt worden van publieke investeringen in sociale woningbouw, een strikte regulering van de volledig ontspoorde huurprijzen, en er moet een stevige belasting worden ingevoerd op vastgoedspeculatie.

In plaats van de door de VVD heiligverklaarde marktwerking en decentralisatie moet er ruimte komen voor meer democratische planning van de economie. Burgers en werknemers hebben het recht betrokken te worden bij beslissingen over investeringen die invloed op hen hebben. Klimaatrechtvaardigheid vereist een betaalbare transitie en overheidsinvesteringen in duurzaamheid, bescherming van kwetsbare gemeenschappen tegen vervuiling en de gevolgen van de klimaatcrisis (denk aan extreme hitte of wateroverlast door hevige regenval), en internationale solidariteit in het dragen van klimaatschade. You break it, you buy it.

Zeer belangrijk is om eindelijk eens werk te maken van fiscale rechtvaardigheid. Progressieve belastingen op hoge inkomens, vermogensbelasting, erfbelasting, effectieve belastingheffing voor multinationals en de bestrijding van belastingontwijking zijn noodzakelijk. De sterkste schouders moeten de zwaarste lasten dragen. De VVD heeft er de mond vol van dat hard werken moet lonen, maar het zijn nu juist de mensen die écht hard werken en niet hun fortuin voor zich laten werken die jaar na jaar in de stront mogen zakken.

Om dit alles te kunnen realiseren, moet de sociale beweging strategisch handelen. Electoraal betekent dit het bouwen van een brede coalitie: van de traditionele arbeidersklasse tot werkenden die van loonstrook tot loonstrook leven en arbeidsongeschikten, van jongeren die worstelen met de woon- en klimaatcrisis tot gemarginaliseerde groepen als migranten, vrouwen en LHBTQIA+’ers.

Deze beweging moet een samenhangend alternatief bieden dat zowel concrete verbeteringen brengt in het dagelijks leven als een fundamentele kritiek formuleert op het ongebreidelde kapitalisme. Internationale solidariteit en democratische participatie zijn daarbij onmisbare pijlers.

Na decennia van VVD-beleid is het duidelijk wat de gevolgen zijn van neoliberaal bestuur: een uitgeklede verzorgingsstaat, volledig uit de klauwen gegroeide ongelijkheid, polarisatie en een verdord publiek domein. Dilan Yesilgöz durfde afgelopen week nog met droge ogen te tweeten dat “we” het tij moeten keren. Maar het VVD-programma voor 2025 betekent allesbehalve de ommekeer, maar juist het opschalen van deze koers naar de allerhoogste versnelling. Het sociale antwoord moet minstens zo radicaal zijn, maar dan in de tegenovergestelde richting. Waar de VVD de markt heilig verklaart, moeten wij de democratie heilig verklaren. Waar de VVD individualisme heilig verklaard, moeten wij solidariteit organiseren. En waar de VVD publieke voorzieningen afbreekt, moeten wij ze weer opbouwen.

De inzet is niets minder dan de toekomst van Nederland voor iedereen die hier leeft in plaats van dat we het laten verworden tot een paradijs voor de allerrijksten terwijl de rest maar een beetje probeert om niet te verzuipen. Wil je een land waarin alleen de sterksten overleven? Of wil je een samenleving waarin iedereen kan gedijen? De VVD heeft haar visie duidelijk gemaakt. Nu is het aan links om een overtuigend en hoopvol alternatief te bieden.