De Wet Damocles blijft een bot zwaard: waarom burgers recht hebben op waarschuwing vóór sluiting

De menselijke maat mag niet langer het sluitstuk van beleid zijn.

Sinds de invoering van artikel 13b van de Opiumwet – beter bekend als de Wet Damocles – hebben burgemeesters de bevoegdheid om panden te sluiten wanneer er drugs worden aangetroffen. Wat ooit begon als een instrument tegen coffeeshops en horeca die overlast veroorzaakten, is in de loop van 25 jaar uitgegroeid tot een breed bestuurlijk wapen dat in toenemende mate tegen woningen wordt ingezet.

De gevolgen zijn vaak dramatisch. Als hulpverlener heb ik te vaak gezien hoe gezinnen hun woning kwijtraakten, kinderen in de jeugdzorg belandden en kwetsbare huurders in de dakloosheid terechtkwamen – soms zonder dat zij zelf iets met drugs te maken hadden. Toch grijpen burgemeesters keer op keer naar het zwaarste middel, terwijl de wetgever zelf altijd benadrukte dat een waarschuwing de norm moet zijn bij een eerste overtreding.

Een keerpunt door rechterlijke correctie
Jarenlang stonden burgers machteloos tegenover het bestuurlijke Damocles-zwaard. Voor 2022 lag het slagingspercentage van beroepsprocedures schrikbarend laag: minder dan 20% bij de rechtbank, en in hoger beroep zelfs onder de 10%. Een beroep op proportionaliteit of bijzondere omstandigheden leek vrijwel kansloos.

Dat veranderde in februari 2022 met de zogenoemde Harderwijk-uitspraak van de Raad van State. Sindsdien moeten burgemeesters hun besluiten langs een drietrapstoets leggen: is de sluiting geschikt, is zij noodzakelijk en is zij evenwichtig? Deze aanscherping van de evenredigheidstoets heeft de rechtspositie van burgers merkbaar versterkt. Recente cijfers laten zien dat burgers nu in bijna 30% van de zaken gelijk krijgen – een verdrievoudiging ten opzichte van de jaren ervoor.

Voor het eerst in decennia corrigeert de rechter structureel de buitensporige toepassing van de Wet Damocles. Dat is winst, en het is mede te danken aan protesten vanuit de advocatuur, maatschappelijke organisaties én hulpverleners die keer op keer de menselijke tol van woningsluitingen zichtbaar maakten.

De menselijke maat ontbreekt nog steeds
Maar ondanks deze kentering in de rechtspraak, is de praktijk bij gemeenten nauwelijks veranderd. Een eerste overtreding leidt nog steeds veel te vaak tot een directe woningsluiting, zonder dat er vooraf serieus naar alternatieven wordt gekeken.

De gevolgen zijn onevenredig zwaar:

Kinderen raken hun vertrouwde thuis kwijt en belanden soms in de jeugdzorg.

Kwetsbare huurders verliezen hun woning, waarna zij door verhuurders op een zwarte lijst worden gezet.

Gezinnen worden gestraft voor de misstap van een inwonend (volwassen) kind of partner, zelfs als zij aantoonbaar niets wisten van de drugs.

In een tijd van woningnood betekent een sluiting vaak een langdurige of permanente uithuiszetting.

De wetgever stelde ooit dat een waarschuwing de eerste stap moet zijn. Alleen bij ernstige gevallen – zoals grootschalige handel of directe gevaarzetting – zou een sluiting gerechtvaardigd zijn. Toch zien we in de praktijk dat waarschuwingen een zeldzaamheid zijn. Daarmee is de Wet Damocles in de praktijk meer een bestraffend middel dan een herstelsanctie.

Rechtsongelijkheid door lokaal beleid
Een ander probleem is de enorme variatie in lokaal beleid. Tilburg sloot tussen 2016 en 2021 meer dan 300 panden, Rotterdam sloot in 2021 alleen al 104 panden, terwijl andere gemeenten aanzienlijk terughoudender zijn. In Oss werden in 2017 maar liefst 46 panden gesloten, in Utrecht piekte het aantal in 2019 naar 74.

Dit betekent dat het lot van een bewoner sterk afhankelijk is van zijn woonplaats. In de ene gemeente krijgt men nog een waarschuwing, in de andere volgt zonder pardon een sluiting van drie maanden. Deze postcode-rechtsongelijkheid is een direct gevolg van de discretionaire beleidsvrijheid die burgemeesters hebben – en die zij vaak invullen met harde, generieke beleidsregels.

De rechter fungeert nu als corrigerende factor, maar dat betekent dat burgers eerst de stress, kosten en onzekerheid van een juridische procedure moeten doorstaan. Dat kan nooit de bedoeling zijn.

Tijd voor een koerswijziging
De Wet Damocles heeft zijn waarde bewezen in de strijd tegen georganiseerde drugscriminaliteit. Maar de huidige toepassing raakt te vaak onschuldige bewoners, kwetsbare gezinnen en mensen die niets met drugshandel te maken hebben.

Het is tijd voor een cultuurverandering bij gemeenten:
1. Waarschuwing als norm bij een eerste overtreding – tenzij sprake is van grootschalige handel of acuut gevaar.
2. Individuele omstandigheden vooraf meewegen – denk aan de aanwezigheid van kinderen, medische kwetsbaarheid en risico op dakloosheid.
3. Landelijke afstemming – zodat rechtsbescherming niet afhankelijk is van de willekeur van een burgemeester.
4. Transparantie en verantwoording – gemeenten moeten jaarlijks rapporteren over het aantal sluitingen en de toepassing van waarschuwingen.

Conclusie
De rechterlijke macht heeft de burger beter beschermd tegen de hardvochtigheid van de Wet Damocles. Dat is een stap vooruit. Maar zolang burgemeesters weigeren om waarschuwingen serieus te nemen en blijven vasthouden aan rigide nul-tolerantiebeleid, blijft dit bestuurlijke zwaard bot en onevenredig.

Burgers verdienen geen loterij van postcodes en rechters, maar een fatsoenlijk beleid waarin waarschuwing de norm is en sluiting écht het uiterste redmiddel. Tot die tijd blijf ik als hulpverlener protesteren – want de menselijke maat mag niet langer het sluitstuk van beleid zijn.