De zachte krachten zullen zeker winnen in ’t eind

Henriëtte Roland Holst was in haar tijd fel antifascistisch.

Sinds een maand ben ik ondergedompeld in de wereld van Henriëtte Roland Holst aan de hand van de biografie over haar geschreven door Elsbeth Etty. Roland Holst wordt over het algemeen beschouwd als een van ‘s lands beste dichters, maar daarnaast was zij een vooraanstaand links politica in het begin van de vorige eeuw.

Henriëtte Goverdine Anna van der Schalk (1869-1952) werd geboren in Noordwijk. Als dochter van een notaris was zij van gegoede komaf en hoefde zich heel haar leven niet druk te maken om geld. In plaats van te kiezen voor een vanzelfsprekend burgerlijk leventje werd zij gegrepen door het marxisme en het idee dat het kapitalisme en het onderdrukken van de arbeider wel moest leiden tot verzet, revolutie en de uiteindelijke overwinning van het proletariaat. Waarna een rechtvaardige samenleving zou ontstaan van gelijkheid en rechtvaardigheid.

Zij breekt met haar milieu door dichteres te worden en zich aan te sluiten bij links Nederland, eerst de SDAP, voorloper van de PvdA en later de SDP, voorloper van de CPN. Henriëtte trouwt in 1896 met Richard (Rik) Roland Holst, een beeldend kunstenaar, wat je ook als een statement zou kunnen beschouwen ten opzichte van haar burgerlijke achtergrond. Stel je eens voor dat je gegrepen bent door een ideaal. Het ideaal van een nieuwe wereld die een einde maakt aan alle onrecht en ongelijkheid in de wereld, die op dat moment volgens Marx een duidelijk onderscheid maakt tussen de bezittende klasse, de burgeoisie, die de productiemiddelen bezit en de arbeidersklasse uitbuit. Dit schreef Henriëtte Roland Holst na het lezen van Das Kapital:

Socialismes heerlijkheid straalde open,
Zette het hart van de lezende vrouw
In geluksgloed boven denken en hopen
Dat hart werd van geluk haast flauw.
Want wat het altijd zocht was nu gevonden:
Het mensch’lijke en toch meer om aan verbonden
Te zijn; een doel voor de trillende pijlen
Der Liefde.

En stel je dan ook eens voor dat dit ideaal werkelijkheid lijkt te gaan worden als in 1917 de Russische revolutie uitbreekt en Lenin de macht grijpt. Henriëtte Roland Holst was naast nationaal ook internationaal actief en had daadwerkelijk contact met linkse grootheden zoals Rosa Luxemburg, Kautsky, Trotski en Lenin zelf. Heel Europa en ook Nederland was in de ban van deze communistische machtsgreep waarbij het ideaal van een rechtvaardige samenleving werkelijkheid leek te worden. Zeker toen in Duitsland de Novemberrevolutie in 1918 leidde tot de val van het Duitse Keizerrijk en de oprichting van een republiek. De socialistische leider Troelstra dacht dat dit het moment was om het socialisme in te voeren in Nederland. Dit mislukte hopeloos, omdat de opwinding van links niet werd gedeeld door de rest van Nederland en er gewoon geen brede steun voor een revolutie was. Bovendien was links zelf hierover ook nog eens sterk verdeeld.

Vanaf dat moment viel het ideaal van Henriëtte Roland Holst in duigen, zeker toen na het overlijden van Lenin, Stalin de macht in de Sovjet-Unie overnam en er in plaats van een ideale en rechtvaardige samenleving een ware dictatuur ontstond die iedere vorm van kritiek en tegenkracht hardhandig de kop in drukte. We zijn nu een eeuw verder en we kunnen ons afvragen welk ideaal er nog over blijft om je leven als mens voor te geven, zoals Roland Holst deed. Extremistische moslims, maar ook extremistische zionisten willen hun dogmatische ideaal verwezenlijken door de ander te onderdrukken of te vernietigen. Tegelijkertijd wordt de wereld gedomineerd door het gedachtegoed van het neoliberalisme dat geld en materie als heilig verklaart en mensen en natuur ziet als gebruiksvoorwerp voor het doel van de winstmaximalisatie. Met een enorme kloof tussen arm en rijk plus een klimaatcrisis tot gevolg. Het is een materialistisch heilsverhaal dat net zo desastreus is voor de wereld als de fundamentalistische islam en het extremistische zionisme dat bijvoorbeeld Netanyahu aanhangt.

Waar komt dan het antwoord, het verzet hiertegen vandaan? Henriëtte Roland Holst was in haar tijd fel antifascistisch, maar ook kwam ze op voor het Indonesisch verzet tegen het Nederlandse kolonialisme. Ze zette zich in voor slachtoffers van het regime van Stalin in de Sovjet-Unie. Roland Holst was aanhanger van de geweldloosheid van Ghandi, maar keurde bijvoorbeeld het verzet van de Spaanse boeren en arbeiders tegen de dictatuur van Franco niet af. Ze riep moeders rond Haarlem op om 40 Spaanse kinderen onderdak te verlenen, die naar Nederland werden gehaald om bij te komen van de burgeroorlog. In deze tijd zou ze zeker klimaatactiviste zijn geweest en opkomen voor de Palestijnen in Gaza. Een soort Kati Piri of Naomi Klein.

Het lijkt alsof in deze tijd alle idealen zijn gestorven en als ze er nog zijn, zoals het extreemrechtse ideaal van eigen, blonde en blanke volk eerst in rap tempo ontmaskerd gaan worden. Wat voor mij in ieder geval duidelijk wordt als ik deze geschiedenis van idealen onderzoek, dat dit alles uiteindelijk leidt tot een of andere vorm van dictatuur, tot ongelijkwaardigheid, tot onderdrukking, tot oorlog en geweld. Dit komt volgens mij omdat we dat ideaal van het goede naar buiten toe projecteren (en dus ook het kwade, de vijand), in plaats van dat we dat goede integreren in onszelf. Het komt steeds voort uit dezelfde machtsstructuur van de afgescheiden mens, die het contact met zijn essentie kwijt is. Het is tijd voor een fundamentele transitie.

De weg van het realiseren van het goede gaat via een andere weg, dan dat we tot nu toe hebben gedaan door dit naar buiten toe te materialiseren, te bevechten, door oorlogen te voeren, door andere mensen te onderwerpen, onderdrukken en te vernietigen. Dat is wat volgens mij Henriëtte Roland Holst uitdrukte met dit prachtige gedicht, waarvan de eerste regel haar beroemdste dichtregel is geworden. Lees het een paar keer en laat het rustig indalen. Zin voor zin.

De zachte krachten zullen zeker winnen
In ’t eind – dit hoor ik als innig fluistren
In mij: zoo ’t zweeg zou alle licht verduistren
Alle warmte zou verstarren van binnen.
De machten die de liefde nog omkluistren
Zal zij, allengs voortschrijdend, overwinnen,
Dan kan de groote zaligheid beginnen
Die w’ als onze harten aandachtig luistren
In alle teederheden ruischen hooren
Als in kleine schelpen de groote zee.
Liefde in de zin van ’t leven der planeten
En mensche’ en diere’. Er is niets wat kan storen
’t stijgen tot haar. Dit is het zeekre weten:
Naar volmaakte Liefde stijgt alles mee.

Wow! Voor mij zit hier alles in en ik vind het bijzonder dat Henriëtte Roland Holst tot zo’n diep inzicht en weten komt. Dat zij tegelijkertijd zo activistisch was in de buitenwereld, zeer fanatiek het marxistische ideaal nastreefde, heel haar lange leven zocht naar een podium om haar ideeën te verkondigen. En daarnaast dus zo’n diepe binnenwereld bezat, waar vanuit de inspiratie kwam tot zo’n tekst als deze.

In dit gedicht drukt Roland Holst voor mij het weten uit dat het ideaal van binnenuit geboren wordt en dat dit onlosmakelijk onderdeel is van het leven, van de evolutie waar wij onderdeel van zijn. Het gebeurt, het is gaande, het is een wetmatigheid, het is een weten. En ieder van ons kan als individu met deze evolutie contact maken en er onderdeel van zijn. Zodat je binnen jouw eigen bereik en op je geheel eigen manier, samen met anderen, bij kunt dragen aan het geheel. Roland Holst zegt het op deze manier: Steeds dieper ben ik ervan overtuigd, dat het socialisme in hoofdzaak moet groeien uit kleine veranderingen in zeden en gewoontes, uit de verankering van groeiende verantwoordelijkheids- en saamhorigheidsgevoelens. Een klasse kan de dictatuur niet uitoefenen, allerminst een groote talrijke klasse, zooals het proletariaat.

Eigenlijk zou je dus kunnen analyseren dat wat zich de afgelopen eeuwen aan het ontwikkelen is, dat dit de mens is als individu, die het goede in zichzelf integreert, in plaats van in een collectief ideaal naar buiten toe projecteert, met alle ellende van dien. De hele mens, die zijn afgescheidenheid heelt, in staat is om zijn eigen shit te ownen, verantwoordelijkheid neemt en vanuit zijn heelheid solidair is met zijn medemens. Roland Holst noemt dit nog steeds socialisme, maar in deze tijd zou je dat de transitie kunnen noemen, waar we collectief inzitten. Het is bijzonder dat Roland Holst deze ontwikkeling, deze transitie niet alleen uiterlijk beschouwt, maar ook innerlijk. Ze schrijft: lage motieven als haat en wrok dienen plaats te maken voor hogere gevoelens als verantwoordelijkheidsgevoel en gemeenschapsgevoel. Dan doorstroomt de mensch het gevoel van binding: tusschen mensch en mensch, binding tusschen mensch en kosmos. Dan voelt hij die binding als de zin des levens en als oneindig geluk.

Ik vind Henriëtte Roland Holst zeer inspirerend, was ook pas in Noordwijk op het pleintje voor haar geboortehuis, waar haar borstbeeld staat. Het is boeiend om haar eigen ontwikkeling als mens te volgen en hoe haar ideeën over een nieuwe samenleving steeds weer veranderen en zich verdiepen. Zij sluit aan op mijn eigen gedachtegoed over de transitie waar we inzitten, die een hervorming vraagt van onze economie, van onze democratie en van onszelf als mens. En het hoopvolle is, dat deze gaande is, net zo zeker als dat de rups een vlinder wordt, het kindje uit de zwangere moeder geboren wordt, het kuiken uit het ei breekt. We hoeven niet te twijfelen. De zachte krachten zullen zeker winnen in ’t eind.