Denker des Vaderlands heeft te weinig doorgedacht

Van een Denker des Vaderlands verwacht ik inspirerende prikkelingen. Zodat ik ga twijfelen aan tenminste één van mijn vastgeroeste ideeën en opvattingen. Opdat ik naderhand moet bekennen: “ik heb altijd gedacht dat het zus en zo zat, maar daar ben ik nu niet meer zo zeker van”. Helaas is deze verwachting niet ingelost bij het interview met Daan Roovers in de Buitenhof-uitzending van 22 december. Ik vind haar analyse gemakzuchtig en haar moralisme misplaatst. En ik mis de empathie die bij Kerstmis past.

Net als in haar essay drie dagen eerder in de Volkskrant klaagt zij over de “grote waffels” die het publieke debat zouden overheersen. Evenals vele anderen – zeker ter linkerzijde – geeft zij de schuld aan grote techbedrijven als Facebook. Hun algoritmen zouden ervoor zorgen dat extreme standpunten relatief veel aandacht krijgen op internet. Dat kan best waar zijn maar het is prikkelender en moediger om eerst in de eigen spiegel te kijken.

In zijn prachtige boek Rockonomics doet wijlen Alan Krueger , een van de betere economen, verslag van een ontluisterend experiment. Daarin wordt een ranglijst van favoriete popnummers – eerder verkregen door deelnemers gratis hun favoriete muziek te laten downloaden – voorgelegd aan twee andere groepen die door loting ( ad random) zijn samengesteld. De eerste groep krijgt de feitelijke ranglijst te zien, de tweede de omgekeerde volgorde (het minst populaire nummer staat op de eerste plaats).

Beide groepen – ook de tweede – blijken zich in belangrijke mate te laten leiden door de hen gepresenteerde ranglijst. Bij de tweede groep zijn er slechts een of twee ‘goede’ nummers die ondanks hun (opzettelijk) lage kwalificering veel worden gedownload. Nog schokkender is dat in de eerste groep het meest populaire nummer meer dan twintig keer vaker wordt gedownload dan het minst populaire nummer, een verschil dat tijdens het experiment steeds groter werd.

Je kunt hoogstens zeggen dat Facebook en andere techbedrijven handig inspelen op deze menselijke zwakheid om nogal klakkeloos de ‘hitparade’ te volgen – en niet alleen op muzikaal gebied. Zal dit verdwijnen als er kleinere (digitale) platforms komen, zoals Roovers bepleit? Lijkt mij niet, want vrijwel alle media publiceren tegenwoordig een ranglijst van hun meest gelezen artikelen. Ook The Guardian, De Groene Amsterdammer en zelfs Joop. In het gevecht om de aandacht moet je het de lezer, luisteraar of kijker zo gemakkelijk mogelijk maken, en de meeste mensen zijn primair conformistisch. De ranglijstjes gaan – zoals het experiment laat zien – vervolgens een eigen leven leiden, en functioneren dus als soort algoritme.

Raar is de bewering dat voor Facebook polarisatie een verdienmodel is, zoals Roovers doet in de Volkskrant. “Hoe uitzinniger (extremer, haatdragender) de opvatting, hoe meer aandacht, hoe meer economische waarde deze heeft”. Die stelling is in tegenspraak met wat zij enkele alinea’s eerder schrijft: dat de meeste mensen geen zin hebben in een potje verbaal knokken en zich daarom terugtrekken uit het online debat, en dus van Facebook (althans in bepaalde compartimenten). Niet echt een handig verdienmodel dus.

Klassenmoraal? Roovers pleit voor meer moraal in het publieke debat. Wil ik ook maar dan moeten we eerst beter luisteren naar de woorden van J.S. Mill die Roovers aanhaalt: “[….] wij mogen deze ondeugden (gebrek aan eerlijkheid, kwaadwillendheid, dweepzucht of onverdraagzaamheid, HV) niet afleiden uit het standpunt dat iemand inneemt ook al is het tegengesteld aan het onze”. Wijze woorden die bij Roovers onvoldoende navolging krijgen want zij heeft het alleen over de ondeugden van haar tegenstanders. Van “anonieme trollen” als Hendrik Hooivork die hun pseudoniem misbruiken door ongegeneerd te gaan schelden. Zij beseft blijkbaar niet dat haar medestanders minder geneigd zijn om te reageren, en dan tegenover haar zeker niet hun ondeugden laten zien. Ex-ante selectie wordt dit wel genoemd.

Daarnaast moeten we eerst naar de machtsverhoudingen kijken. In een parlementaire democratie heeft iedereen evenveel stem. En dankzij internet heeft volgens Roovers iedereen tegenwoordig evenveel mogelijkheden om deel te nemen aan het publieke debat. Maar niet iedereen maakt evenveel kans om Denker des Vaderlands te worden, en daarmee een betere positie in het publieke debat te verwerven. Of terecht te komen in de Top-200 van de meeste invloedrijkste Nederlanders, die de Volkskrant onlangs weer publiceerde. Om het concreet te maken: Daan Roovers maakt meer kans dan Hendrik Hooivork.

Mensen die heel hoog zitten in deze Top-200 hoeven zich helemaal niet te mengen in het publieke debat of naar de stembus te gaan. Zij hebben andere wegen om invloed uit te oefenen. Achter gesloten deuren en door met de voeten te stemmen – of daarmee te dreigen.

Daarom komen de ordinaire scheldpartijen alleen van de ‘onderklasse’ en kunnen de machtigen der aarde zich permitteren om te zwijgen of volgens de regels van het debat te reageren (Trump is een uitzondering op deze regel, en misschien om die reden zo populair bij bepaalde groepen). Daarom zijn het bijna altijd de meest kwetsbaren die zich van een pseudoniem (moeten) bedienen. Of van een ‘visueel pseudoniem’: de bivak, zoals vroeger krakers en nu gele hesjes. Denk ook aan vrouwelijke schrijvers die in vroeger tijden een mannennaam aannamen om aan de bak te komen, omdat de uitgeverswereld toen – veel meer dan nu – sterk door mannen werd gedomineerd.

“Erst kommt das Fressen, dann die Moral”, schreef Bertholt Brecht. Tegenwoordig gaat het niet meer om het ledigen van fysieke honger maar van ‘empathische honger’: de behoefte aan begrip voor de hopeloze situatie waarin sommige individuen en groepen verkeren – en daar horen de meeste boeren ook bij. Begrip die zij eerder krijgen van PVV dan van de meeste linkse partijen, zodat je mensen aan de onderkant niet kwalijk kunt nemen dat zij in het verleden massaal op PVV hebben gestemd. Toegepast op de problematiek waar Roovers over sprak: je kunt van boeren en andere mensen die klem zitten in het huidige systeem, niet verwachten – laat staan: eisen – dat zij zich fatsoenlijk gedragen zolang wij geen begrip (‘empathisches Fressen’) tonen voor de doodlopende straat waarin zij terecht zijn gekomen, tegen wil en dank. Zeker rond de Kersttijd had ik van de Denker des Vaderlands meer empathie verwacht.