Digitale onafhankelijkheid is meer dan overstappen op Signal

Deze maandagochtend ging er iets mis in de infrastructuur van het internet: een storing bij Amazon Web Services (AWS), de cloudcomputing-dienst van Amazon waarop talloze apps en websites draaien. Het gevolg was dat tal van platformen platlagen, zoals Snapchat, Slack, maar ook Signal, de berichtenapp die velen gebruiken juist om niet afhankelijk te zijn van Big Tech. Dit incident laat zien hoe kwetsbaar onze digitale autonomie is: zelfs apps die we als alternatief zien, hangen nog altijd aan dezelfde stekkerdoos.

We praten vaak over keuzes tussen platformen, zoals WhatsApp of Signal, maar vergeten de laag eronder: wie bezit de servers, wie bepaalt de protocollen, en wie kan op afstand de stekker eruit trekken door servers uit te zetten, opslag af te schermen of verkeer tegen te houden? Zolang de fundamenten particulier zijn, blijft de publieke ruimte gebouwd op gehuurde grond.

Precies daar sluipt cynisme naar binnen. Als zelfs Signal uitvalt omdat één cloud-reus hikt, voelt overstappen al snel als symptoombestrijding. “Wat maakt het uit?” wordt dan een logische reflex. En die reflex past in een patroon dat Big Tech zelf versterkt. Dat doen ze door ons binnen hun platformen te zien als een dataprofiel dat spiegelt wie we volgens hun data zouden zijn. Sinds dataprofielen met ons dagelijks leven zijn vergroeid, zijn we de werkelijkheid steeds meer gaan zien via wat meetbaar, deelbaar en klikbaar is. Daardoor voelt veel als marketing en verschuift onze relatie met de werkelijkheid van ‘wat klopt’ naar ‘wat werkt’.

Het gevolg is een nieuwe gewoonte: cynisme als standaardhouding. We volgen influencers maar vertrouwen ze niet. We kiezen ‘light’ en weten dat het niet gezonder is. We stemmen op populisten en vermoeden dat er weinig verandert. Zo wordt cynisme de grondtoon waarop we scrollen, consumeren en uiteindelijk ook stemmen.

Dat cynisme verlamt. Het maakt beleid tot ritueel, nieuws tot sport en democratie tot toeschouwersspel. Denk aan klimaatafspraken die plechtig worden aangekondigd en vervolgens verwateren, talkshows die de peilingstand bijhouden alsof het een scorebord is, en verkiezingen waar opkomst en verwachting tegelijk dalen. Zo lossen we geen klimaatcrisis op en blijft de regie over onze digitale autonomie bij een handvol Amerikaanse bedrijven. Cynisme is een luxe die we ons niet kunnen permitteren.

Willen we eruit, dan moeten we nu echt iets nieuws gaan doen door drie samenhangende keuzes te maken die gericht zijn op infrastructuur, vaardigheden en verbeelding.

Eén: ontwerpregels voor de digitale onderlaag. Richt platformen zo in dat ze het collectieve belang versterken in plaats van de verheerlijking van het individu. Maak een chronologische tijdlijn en open standaarden de norm. Verbind subsidies, aanbestedingen en fiscale voordelen aan bedrijven die onze digitale infrastructuur willen vormgeven met ‘publieke waarden by design’, zodat privacy, gelijke toegang, veiligheid, transparantie en non-discriminatie harde voorwaarden zijn, en niet enkel marketingtaal.

Twee: versterk mediageletterdheid tot basisvaardigheid. Ontwerpregels landen pas als mensen ze kunnen gebruiken. Niet alleen “nepnieuws herkennen,” maar begrijpen hoe dataprofielen worden samengesteld en waarom jij precies die video krijgt te zien. Laat scholieren en studenten oefenen met privacy-instellingen en open-source alternatieven. Maak budget vrij voor lerarenprofessionalisering en bied om- en bijscholing voor professionals. Mediageletterdheid maakt nieuwe ontwerpkeuzes bruikbaar; zonder die kennis schuiven we de verantwoordelijkheid onterecht naar het individu.

Drie: investeer in verbeelding en vertrouwen. Zelfs met regels en kennis blijft de vraag: willen we die andere digitale ruimte? Kunst en cultuur zijn bij uitsteek de infrastructuur voor empathie en toekomstverbeelding. De overheid kan structureel middelen oormerken voor publieke maak- en leerplekken met kunst wat tastbare plekken voor verbeelding oplevert: een bibliotheek die een maakprogramma draait waarin jongeren een eigen ‘aanbevelingsmachine’ bouwen en bespreken, een wijkbios met een documentaire over profilering en nagesprek, of game-workshops waarin je de rol van ‘algoritme’ speelt en ziet wat ontwerpkeuzes met een gemeenschap doen. Zo wordt verbeelding geen luxe, maar de voorwaarde waardoor technologie vanuit het collectief wenselijk wordt.

De storing bij AWS was een waarschuwing. Digitale autonomie gaat niet alleen over welke app we kiezen, maar over wie de stopcontacten bezit. Als we een veerkrachtige democratie willen, moeten we tegelijk aan de onderlaag sleutelen en de verbeelding voeden. Ontwerp zet de randvoorwaarden, onderwijs maakt ze bruikbaar, en cultuur maakt ze wenselijk. Niet of-of, maar en-en. Pas dan kantelt cynisme naar betrokkenheid en realiseren we ons waarom alternatieven niet op gehuurde grond moeten staan.