Dit is niet zomaar een ‘klimaatverandering van alle tijden’

De Maya vormden een van de grote beschavingen van Midden-Amerika. Ze maakten een ongunstig landschap geschikt voor bewoning en schiepen een cultuur met indrukwekkende architectuur, schrift en innovatieve landbouwtechnieken. Nog steeds worden nieuwe Mayasteden ontdekt in de dichte jungle die terugkeerde nadat hun beschaving instortte. Aan de andere kant van de wereld kenden de Khmer in Azië, bekend van het majestueuze Angkor Wat, een vergelijkbare bloeiperiode. De mensen die deel uitmaakten van deze rijken moeten zich lange tijd onkwetsbaar hebben gevoeld. Beide beschavingen hadden echter één ding gemeen: op het hoogtepunt van hun macht putten ze hun natuurlijke omgeving uit, en precies dat bleek de bron van hun ondergang.

De Maya en de Khmer zijn geen uitzondering. Veel grote beschavingen gingen ten gronde door overbevolking en het uitputten van hun leefomgeving. Vaak was een kleine schok – een periode van droogte of misoogsten – voldoende om het fragiele evenwicht te verstoren. Tijdens de zogenoemde Bronstijd-instorting verdwenen in korte tijd meerdere onderling verbonden rijken rond de oostelijke Middellandse Zee, vermoedelijk doordat klimaatverandering hele volken – de zogenoemde Zeevolken – tot migratie en plundering dwong. Ook latere crises hadden een vergelijkbare oorsprong: de Franse Revolutie werd voorafgegaan door misoogsten, en de opkomst van de islam werd mogelijk doordat grootmachten als Perzië en Byzantium waren verzwakt door ernstige droogte, oorlog en epidemieën die hun bevolking decimeerden.

Klimaatsceptici stellen vaak dat “klimaatverandering van alle tijden is” — en daarmee houdt hun redenering op. Niemand ontkent echter dat klimaatverandering altijd heeft bestaan. De geschiedenis laat alleen zien wat er gebeurt wanneer samenlevingen de waarschuwingen van hun omgeving negeren. Ook in recentere tijden kenden we plotselinge kou, langdurige droogte en epidemieën die verzwakte bevolkingen troffen. Telkens volgden chaos en instorting. Hoe hard mensen ook vasthielden aan hun oude zekerheden, hoe fel ze ook ontkenden wat er gaande was – de ontwrichting kwam onvermijdelijk.

Zelfs als de huidige klimaatverandering een natuurlijk proces zou zijn, zouden we ons moeten voorbereiden op wereldwijde chaos. Wie om zich heen kijkt, naar zijn koelkast, zijn kleding of de spullen in huis, weet hoe afhankelijk we zijn van een stabiele wereld. Sluiten we ons van die wereld af, dan kunnen we hooguit een fractie van onze huidige welvaart behouden. Het klimaat redden zou kostbaar zijn geweest, maar proberen zelfvoorzienend te worden betekent in feite: onze hele wereld opnieuw en soberder opbouwen.

Wetenschappers – in wie ik oneindig meer vertrouwen heb dan in klimaatsceptici – zijn er duidelijk over: dit is niet zomaar een “klimaatverandering van alle tijden”. Dit is het directe gevolg van onze manier van leven, van een planeet die we leegzuigen en vervormen tot aan haar fundamenten. Je hoeft geen genie te zijn om dat te begrijpen.

Soms probeer ik me voor te stellen hoe een Maya of een Khmer zich voelde aan het einde van zijn beschaving. Zagen ze het onheil aankomen? Dromden ze samen op pleinen om hun leiders ter verantwoording te roepen? Waren er ook politici die spraken over “klimaatgekte” of “hoax”? Priesters die beweerden dat het hun zonden waren die de ramp veroorzaakten? Werden er zondebokken aangewezen – mensen met een ander geloof, een ander uiterlijk? En wat gebeurde er met hen die hun thuis ontvluchtten, op zoek naar betere oorden? Werden zij in vluchtelingenkampen gestopt en door vlagzwaaiende leiders uitgemaakt voor bedreigingen van het “eigen volk”? Zaten ze te wachten op een plek die nooit kwam, of baden ze tot een god die niet luisterde?

In geschiedenisboeken lijkt het vaak alsof rijken plotseling ten onder gingen. In werkelijkheid is verval zelden een moment – het is een langzaam, pijnlijk proces. Zelfs eeuwen na de val van Rome leefden de Franken en hun tijdgenoten alsof ze nog deel uitmaakten van het verdwenen rijk. De elite in Italië beschouwde zich nog lang als Romeinse burgers, en Karel de Grote wilde zich laten kronen tot keizer van het Heilige Roomse Rijk om te laten zien dat hij de erfgenaam van Rome was.

Het schijnt dat tijdens deze verkiezingscampagne het klimaat minder in het nieuws was. Misschien is dat niet eens slecht. Voor veel Nederlanders is klimaatverandering te abstract; “enge vluchtelingen” zijn eenvoudiger te begrijpen. Zo zijn kiezers die baat hebben bij sociaal beleid van de linkse partijen weggedreven, en heeft die angst extreemrechts groot gemaakt. Toch laten vrijwilligers van initiatieven als Meten is Weten zien dat klimaatbewustzijn ook dichtbij huis kan beginnen. Hun metingen tonen aan hoe diep onze manier van leven ons eigen milieu beïnvloedt — zó diep dat we steeds minder van een gezonde natuur kunnen spreken. Overal ter wereld doen burgers soortgelijke onderzoeken, terwijl overheden, die hun burgers zouden moeten beschermen, wegkijken omdat het niet in hun politieke programma past.

Juist de tastbare, lokale metingen maken de gevolgen van vervuiling begrijpelijk en kunnen mensen tot actie bewegen. Het aantal mensen dat ik ken met ziekten die waarschijnlijk hun oorsprong vinden in menselijke vervuiling is zorgwekkend hoog.

Als er iets is dat volwassenen in dit land nog de kans geeft om het tij te keren, dan ligt die kans dichtbij huis: in het tegengaan van vervuiling van onze eigen leefomgeving, in het herstellen van de band tussen welvaart en gezondheid. Als de Maya en de Khmer hadden geweten wat hen te wachten stond – en waarom – dan hadden ze misschien tijdig maatregelen genomen. En hadden ze het noodlot een stap voor kunnen blijven.