Doorgeslagen jacht op bijstandsfaude maakt vele slachtoffers

De overheid slaat compleet door in de jacht op bijstandsfraude. Op basis van anonieme tips, vaak gedaan door exen of buren die proberen de persoon een hak te zetten – worden onderzoeken gestart waarbij niet alleen de privacy wordt geschonden maar die vaak ook schade berokkenen aan de betrokken personen. Hoewel de overheid zich niet hoort te bemoeien met je persoonlijke of liefdesrelaties, moeten mensen in de bijstand zich over de gekste dingen verantwoorden. Samenwonen is op zwartwerken na de meest voorkomende reden om bijstandsgerechtigden van fraude te betichten, zo blijkt uit een rondgang van de Volkskrant onder de twintig grootste gemeenten. Als je een paar nachten per week bij iemand slaapt of eet, gaat de sociale dienst er vaak al vanuit dat je samenwoont, en wordt er druk uitgevoerd om dat als zodanig te melden, anders wordt je als fraudeur bestempeld. Dat zet nogal druk op vaak prille relaties. Participeren in de samenleving, bijvoorbeeld door je oudere buurvrouw te helpen met het aantrekken van haar steunkousen of het doen van boodschappen, valt onder ‘wederzijdse zorg’ en is een maatstaf voor samenwonen, waardoor je pardoes als bijstands- of AOW-fraudeur kan worden aangemerkt.

Een schokkende reportage van de Volkskrant legt bloot hoe ver de sociale dienst gaat om te bewijzen dat iemand fraudeert. Er worden ‘huiszoekingen, observaties en buurtonderzoeken’ ingesteld, maar ook ‘ov-chipkaarttransacties, energienota’s, Facebook-timelines, bankafschriften, belgegevens en ‘thermische camerabeelden om wietplantages te traceren’ zijn onderdeel van de bewijslast. In tegenstelling tot het strafrecht, biedt de participatiewet geen middelen voor mensen in de bijstand om zich tegen valse beschuldigingen of onjuist gebruik van camera’s en andere middelen te verweren. De Centrale Raad van Beroep, de hoogste rechter in de sociale zekerheid, maakt zich dan ook grote zorgen over de rechtsongelijkheid die dit veroorzaakt.

De Volkskrant sprak met een tiental slachtoffers van de agressieve methodes die de sociale dienst hanteert. Zij zijn allen van mening dat misbruik en fraude bestraft dienen te worden, maar maken zich grote zorgen over ‘verdraaide bewijzen, dubieuze tipgevers, onduidelijke regels, stalkende rechercheurs en agressieve verhoren’ waardoor zij zich als criminelen behandeld voelen, zij het met minder rechten.

De voorbeelden zijn schrijnend. Zo werd een 45-jarige vrouw beschuldigd van fraude omdat ze niet zou hebben gemeld dat ze samenwoonde. Als bewijs voerden de rechercheurs aan dat haar vriend haar dochter ’s ochtends met de auto naar school bracht, de indruk wekkend dat deze wederzijdse zorg standaardpraktijk was. Dat haar dochter haar been had gebroken en van haar heup tot aan haar voet in het gips zat werd er gemakshalve niet bij vermeld.

Sandia, een vrouw die bedreigd werd door haar ex en daardoor vaak een buurman over de vloer had ter bescherming, kreeg door toedoen van die zelfde ex de sociale dienst op haar dak omdat ze met die buurman zou samenwonen. Ze werd uiteindelijk vrijgesproken, maar niet nadat de sociale dienst haar op alle mogelijke manieren probeerde te betrappen op een misstap. De Volkskrant schrijft:

Vier rechercheurs bleken haar in zestig dagen tijd 97 keer te hebben bespied, aldus het rechtbankverslag, onder meer met een camera, verborgen in een voor haar flat geparkeerde auto, en met auto-achtervolgingen terwijl ze haar tweelingzoons naar voetbal bracht of boodschappen deed. Een ‘ernstige inbreuk’ op het respect voor het privéleven, vond de rechter. Rechercheurs ondervroegen zelfs haar destijds 9-jarige zoons tijdens het buitenspelen over hoe vaak de buurman bij hun moeder was, vertelt Sandia’s advocaat Nawid Fakiri.

Buiten de heimelijke opsporingsmethoden worden bijstandsgerechtigden ook in ellenlange verhoren, vol manipulatieve suggesties door rechercheurs, onder druk gezet om belastende verklaringen af te leggen of dingen te doen die ze helemaal niet willen (bijvoorbeeld bij iemand intrekken, zodat de sociale dienst hun uitkering kan schrappen). Onder bedreiging van verlies van een inkomen worden ze vervolgens gedwongen om verklaringen te ondertekenen die niet kloppen, om die verklaringen vervolgens tegen zich gebruikt te zien worden in de rechtbank. Een man uit Bunschoten nam zo’n verhoor stiekem op en liet het horen aan de Volkskrant:

In de opname is meermaals te horen hoe rechercheurs zijn woorden verdraaien of hem belastende uitspraken in de mond proberen te leggen, en hem continu onderbreken als hij beschuldigingen ontkent of nuanceert. Dat hij de meeste kleren thuis heeft liggen, probeerden de rechercheurs tijdens het verhoor te verdraaien tot ‘terwijl je eigenlijk alles bij hem hebt liggen’. Van twee keer per week thuis de was doen maken ze in het opgemaakte verslag dat zijn vriend vooral de was doet. En van dat hij dikwijls bij zijn geliefde eet, maar ook regelmatig bij zijn ouders of vrienden, blijft in het verslag niets anders over dan ‘We eten samen’. De man barst in tranen uit als een rechercheur hem aanraadt te verhuizen omdat hij homo is. ‘Maar het zou ook goed zijn hè, gezien de situatie, dat jij lekker uit Bunschoten verdwijnt’, zegt de rechercheur na 50 minuten. ‘Want het is nog steeds een issue als je homo bent, snap je? Dat is zo. In Huizen of Soest of in grotere plaatsen, daar is het normaal. Snap je wat ik bedoel?’

Divosa, de koepel van sociale diensten, ziet dat als er al sprake is fraude, dat vaak niet eens bewust gebeurt:

Wij zien dat veruit de meeste bijstandsgerechtigden zich graag aan de regels houden. Overtredingen zijn meestal het gevolg van complexe regels. Zeker omdat relatief veel mensen in de bijstand kampen met laaggeletterdheid en een lage opleiding is de kans relatief groot dat zij de fout in gaan.

Het gemiddelde fraudebedrag  bij uitkeringsfraude in 2016 was 17 euro.

Lees het hele artikel van de Volkskrant hier.

Cc-foto: Ryan McBride