Een kwart eeuw na Fortuyn heeft de politiek-intellectuele elite nog altijd geen verhaal

Vanavond is op NPO 2 het eerste deel van documentaireserie “Fortuyn: On-Hollands” te zien. Ik ben benieuwd hoe de regisseuse Menna Laura Meijer de politieke thriller van de opkomst en ondergang van Fortuyn belicht. Een beetje uit ijdelheid, ook ik werd benaderd bij haar research over dit onderwerp. Maar vooral omdat nagenoeg een kwarteeuw later onze politieke en intellectuele elite zich geen raad weet met het onbehagen, met de geest van het populisme die sinds de opkomst van Fortuyn uit de fles is, en met de onrust die door de politieke gemeenschap waart en onze media, onze politici en het algehele gemoed in zijn greep houdt.

De docuserie loopt nagenoeg parallel met de eerste verkiezingsdebatten. Toevalstreffer of timing? Hoe dan ook, actueler kan een historische documentaire niet worden. De vallende ster Fortuyn ging zo ongeveer in 2000 als fulltime politicus de lucht in (in 2001 lijstrekker Leefbaar Nederland, later verder met Leefbaar Rotterdam en Lijst Pim Fortuyn). Een kwart eeuw na dato zijn de issues waarmee hij zich profileerde nog altijd een garantie voor veel stemmen. De kritiek op de multiculturele samenleving, de waarschuwingen voor de islamisering, asiel en immigratie en bovenal zijn harde kritiek op de politiek-bestuurlijke en intellectuele elite die niet omkijkt naar het volk.

Fortuyn begon met zijn pamflettistische boeken al in de jaren negentig van de vorige eeuw. In deze boeken is – met de kennis van vandaag – de politicus in wording met grootse ambities te herkennen. Bij het schrijven van deze pamfletten, als aanloop naar zijn politieke take-off, was hij geïnspireerd door zijn politieke held Joan Derk van der Capellen. En het is niet toevallig dat juist deze Capellen door vele historici als grondlegger van de patriottistische beweging in Nederland wordt gezien.

De titel van één van deze pamfletten zegt eigenlijk al in een notendop wat de politieke inzet en strategie van Fortuyn was: ‘De Verweesde Samenleving’. De titel dekt de lading van zijn motivatie om op het politieke toneel te verschijnen. Hij wist wat hem te doen stond. ‘At your service’ (zijn beroemde uitspraak bij het accepteren van lijsttrekkerschap Leefbaar Nederland) was zijn boodschap voor een samenleving die in zijn ogen door de elite alleen en onzeker was achtergelaten in een nieuwe wereld vol onzekerheden.

De dag na Fortuyns landslide overwinning tijdens de gemeenteraadsverkiezingen in Rotterdam (6 maart 2002) zei een Rotterdamse filosoof van progressieve huize tegen mij: ‘Ik maak mij niet zoveel zorgen om de opkomst van Fortuyn maar om wat er na Fortuyn komt.” Hij heeft gelijk gekregen. Pim Fortuyn was in mijn ogen geen extreemrechtse politicus maar een intellectueel met leiderschapsambitie en ook nog zinnige en authentieke visies op vele zaken aangaande de té bureaucratische en ook de té veel aan de markt overgelaten grondhouding van politiek Den Haag in het postideologische tijdperk dat na de val van de muur was aangebroken. Zijn kritiek op de alsmaar toenemende sociaaldemocratische fetisj met meer bureaucratie en regelzucht (de controlestaat) én zijn kritiek op de losgezongen neoliberale koers na het ‘einde der ideologieën’ van rechts sneden hout.

Maar Fortuyn was ook een begenadigd populist, een opportunist die goed aanvoelde dat in onzekere tijden op een xenofoob knopje drukken veel meer zetels opleverde dan inhoudelijke bespiegelingen. Door de nadruk op de xenofobe retoriek pleegde hij verraad - in mijn ogen - aan zijn eigen intellect. Hij misbruikte het thema ‘de multiculturele samenleving’. Xenofobische retoriek was in zijn geval een tactiek, geen strategie, laat staan ideologie. Extreemrechts was Fortuyn niet.

Partijen als PVV, FvD, maar inmiddels ook BBB en steeds meer ook de VVD onder het bewind van Yeşilgöz en haar ambiance hebben in de afgelopen jaren van de xenofobische tactiek van retorisch schaakgrootmeester Fortuyn hun missie, visie en strategie gemaakt. Dit heeft de deur naar het fascistische gevaar opengezet. Het politieke geweld en de intimidatie die onder het mom van anti-immigratiedemonstraties en protesten tegen AZC’s onze steden en straten bruin kleuren, komen vooral op hun rekening en niet op die van Fortuyn.

Maar dat we heden ten dage in de greep van extreemrechts terecht zijn gekomen is ook te wijten aan onze gevestigde politieke en intellectuele elites en hun onvermogen om de op drift geraakte groep burgers te begrijpen.

Een kwart eeuw na Fortuyn heeft de politiek-intellectuele elite nog altijd geen alternatief narratief voor zijn pleidooi voor strengere grenzen en meer patriotisme.

‘Er zijn geen grenzen’ was de slogan van een mobiel telefonienetwerk zo ongeveer op drempel van de nieuwe eeuw. Dat wat toen nog als een belofte in het westelijk halfrond werd gezien – de nieuwe dappere wereld, waar geen grenzen waren aan groei, aan reizen en je nomadisch overal thuis voelen – werd gauw het nieuwe angstbeeld voor het westerse publiek, de burger, de kiezer. De schaduwzijde van de globalisering met 9/11 als idioom sloeg hard toe.

Als je in het tijdperk van de Koude Oorlog in Kabul, Teheran, Tel Aviv of Gaza-stad of elders buiten het Westen was opgegroeid, wist je al dat veiligheid en politiek-economische stabiliteit, zelfs jouw nationale en culturele identiteit, geen vanzelfsprekendheden zijn. Je had te leren mee te deinen met de onverwachte golven des levens. Maar de burgers in het Westen hadden niet zien aankomen dat ook zij deel zouden gaan uitmaken van een wat de Joods-Pools-Britse socioloog en Holocaust-overlever Zygmunt Bauman het fluïde tijdperk zou gaan noemen.

Angst voor de onvoorspelbaarheid van de nieuwe grootse en meeslepende wereld heeft het zelfvertrouwen van de westerse burgers grondig verzwakt. Of het nu in Amerika is, England, Duitsland of Nederland, steeds meer burgers zijn op drift geraakt en naarstig op zoek naar een verhaal om opnieuw te gronden. Alleen in dat licht zijn de opkomst van Trump, de Brexit en de overwinning van Wilders bij de afgelopen verkiezingen te vatten.

Wie deze angst licht opvat, wie vanuit de feitelijke vooruitgang van de economie, de gezondheid en de afnemende armoede in de afgelopen kwarteeuw de impact van deze angst wil relativeren en de burgers “tot bedaren” wil brengen, slaat keer op keer de plank mis. En dat is helaas telkens weer het geval met onze zittende politieke en intellectuele elite.

Exemplarisch voor dit misplaatste tot rede willen brengen van het door angst gegrepen deel van het volk is de huidige boekentournee van een van de voornaamste sociologen van Nederland, Jan Willem Duyvendak. In zijn nieuwe boek ‘Spookkloven’ serveert hij de huidige polarisatie in onze samenleving af als ‘emotioneel’, zwaaiend met fact and figures over de toenemende gedeelde welvaart en de toenemende gelijkheid. Tot mijn grote verbazing want als socioloog is hij ongetwijfeld bekend met de ijzersterke sociologische uitspraak: If men define situations as real, they are real in their consequences.

Populisten daarentegen hebben de angst voor het onvoorspelbare die sinds de globalisering door het Westen waart, en het politieke potentieel hiervan goed begrepen. Ze hebben een narratief ontwikkeld dat vele kiezers boeit en aan hen bindt. De gemene deler van hun narratief is patriotisme. Op het patriottistisch continuüm zijn er behoorlijk veel verschillende klankkleuren te vinden, van progressief tot aan fascistisch en racistisch.

In mijn ogen stond Fortuyn op dit continuüm behoorlijk ver van het huidige naar racisme en fascisme geneigde populisme, dat in de Tweede Kamer maar ook op onze straten en in onze steden steeds meer zichtbaar wordt. Dat dergelijke politieke krachten er volledig met zijn erfenis vandoor kunnen gaan is ook te wijten aan onze politieke en intellectuele elites. Zij hebben de burgers nog geen nieuw verhaal te bieden voor dit nieuwe tijdperk. Zij hebben in de afgelopen kwarteeuw verzuimd om de nieuwe onbegrensde wijde wereld, waar nu ook het westen deel van uitmaakt, van een nieuwe politiek en intellectueel narratief te voorzien.