Een spiritueel insectenboek

Vakantie is een tijd om boeken te lezen. In kranten staan adviezen voor goede boeken, in de bibliotheek was het druk met mensen die hun handen vol hadden met boeken. Blijkbaar komen veel mensen daar in hun werkbare leven niet tot weinig aan toe. In dit artikel passeren een aantal boeken over de kleine diertjes, waar we vaak een haat-liefde relatie mee hebben, namelijk; insecten.

Vandaag sloeg ik het boek Een boek vol insecten van Rik Delhem open, dat ik kocht in de oude botanische tuin in het centrum van Utrecht. Echt een tip om in deze vakantie te bezoeken trouwens. Ik werd geraakt door de enorme uitvergroting van een vliegend hert. Het was dezelfde geraaktheid als vorig jaar, waar ik eerder over schreef, toen ik door mijn microscoop het pootje van een lieveheersbeestje bestudeerde. Ik stelde mezelf toen de vraag wat zorgde voor deze prachtige en precieze vorm. Het antwoord kwam als een diep besef in heel mijn wezen binnen; die oorzaak komt van de andere kant. Van de andere kant van het materiële wel te verstaan. Ook nu bij het zien van dat schitterende vliegend hert werd ik precies in hetzelfde geraakt; dat het geestelijke, als je wilt het goddelijke hiervan de oorzaak is. Preciezer verwoord; dit wezen, dit kleine, wonderbaarlijke insect, zoals alle wezens, zoals alles wat leeft op aarde is een uitdrukking van het geestelijke in de materie. Dat is het inzicht dat ik kreeg. In die zin ben ik in mijn gedachtes een (filosofisch) idealist en zet me af tegen het dominante (filosofisch en wetenschappelijk) materialisme als pretenderend de hele waarheid te omvatten.

Het is wel typisch dat ik juist door deze kleine beestjes, deze insecten door zoiets groots wordt geraakt. Ik moet denken aan een van de eerste boeken die in Nederland zijn verschenen over insecten en waar ik een facsimile van heb; Bijbel der Natuure door Jan Swammerdam. Swammerdam (1637-1680) was een vooraanstaande Nederlandse bioloog en microscopist, bekend om zijn baanbrekende werk op het gebied van de entomologie en de anatomie. Swammerdam studeerde medicijnen in Leiden en later in Frankrijk, waar hij zich specialiseerde in de anatomie en fysiologie van dieren. 

Swammerdam was een van de eerste wetenschappers die een microscoop gebruikte voor biologisch onderzoek. Hij verfijnde de technieken voor het prepareren en observeren van microscopische structuren. Swammerdam's werk in de entomologie was revolutionair. Hij toonde aan dat insecten, door hun ontwikkeling heen, geen spontane generatie ondergaan maar voortkomen uit eieren. Zijn werk over de metamorfose van insecten was van groot belang. Swammerdam was diepreligieus en zag zijn wetenschappelijke werk als een manier om de wonderen van Gods schepping te begrijpen. Best luguber, in het genoemde boek beschrijft Swammerdam tot in detail insecten die hij heeft ontleed en toont hij ook tekeningen daarvan. 

Nog een bijzonder boek over insecten met mooie tekeningen achterin is De Nederlandsche insecten van Dr. J. Th. Oudemans uit begin vorig eeuw. Oudemans is de zoon van Dr. C.A.J.A. Oudemans, die eind 19e eeuw uitgebreid onderzoek deed naar de wilde planten in Nederland en daar het standaardwerk De flora van Nederland over schreef, met ook prachtige tekeningen. Vergeet ik nog de koningin van de insecten; Maria Sibylla Merian. Haar prachtige boek Metamorphosis insectorum Surinamensium is legendarisch. Ook 17e eeuw! In 2016 verscheen ook van dit boek een schitterend facsimile, uitgegeven door de Koninklijke Bibliotheek en nog wel 2e hands te krijgen.

De verbinding tussen het geestelijke en materiële zijn we na de 17e eeuw van Jan Swammerdam en Maria Sibylla Merian steeds meer kwijtgeraakt en daarmee ook het belang van de ervaring, de beleving, de verwondering als aspecten om de waarheid te kennen. 

Nog een boek dat ik aan het lezen ben, is van dr. IP Lotsy; van den Atlantische Oceaan tot den Stille Zuidzee. Hierin beschrijft deze Nederlandse botanicus en genetica zijn reis in 1922 dwars door de Verenigde Staten van Oost naar West. Tijdens een van de vele etentjes die hij heeft met prominenten in zijn vakgebied wordt het scheppingsverhaal uit de bijbel vertelt zoals dat door de donkere mensen aan hun kinderen wordt doorgegeven. Toen ik dat las, raakte dit verhaal me ook en besefte ik dat deze vorm van het scheppingsverhaal in feite de verbeelding is van de kennis dat het geestelijke, zoals je wilt God, een wezenlijk onderdeel uitmaakt van de schepping, van de evolutie. Dat ontkent voor mij niet de evolutietheorie van Darwin, maar maakt deze inclusief, het maakt de werkelijkheid compleet.

Eigenlijk, dacht ik direct daarna, zijn er 2 belangrijke dogma’s als het gaat over evolutie of het scheppingsverhaal. Namelijk door het scheppingsverhaal letterlijk te nemen, zoals bepaalde creationisten dat doen. Zij geloven dat God het leven daadwerkelijk schiep in 7 dagen. Dat is in mijn ogen dogmatisch. Het 2e dogma is om de evolutietheorie van Darwin te beschouwen als de complete waarheid. Het dogma van het materialisme; dat materie materie schept en bewustzijn het gevolg is van materie (hersenen). 

Essentieel onderdeel van de diepgaande transitie waar we door de klimaatverandering inzitten is dat we de overgang dienen te maken van onze eenzijdige, materialistische levensvisie naar een idealistische filosofie en levensvisie. Hierbij worden het geestelijke en materiële aspect van de werkelijkheid weer met elkaar verbonden, waar ze na de invloed van de filosoof René Descartes, een tijdgenoot van Swammerdam, gescheiden zijn geraakt. Die scheiding heeft ons zonder meer veel gebracht, met name technologie, momenteel uitmondend in AI.

Maar willen we dichter komen bij een dieper verstaan van de werkelijkheid, ons mens-zijn en de betekenis die we als mens hebben in onze evolutie, is een nieuwe en levende verbinding tussen materie en geest noodzakelijk. Een levende verbinding waarbij de individuele ervaring, beleving en verwondering een wezenlijk onderdeel uitmaakt om de waarheid te kennen. Vakantie is zonder meer een mooie tijd om je te verwonderen, bijvoorbeeld over de natuur.

cc-foto: Gert Jan Kole