Egoïsme of altruïsme, wat is beter???

Keer op keer blijkt dat verstandig sociaaleconomisch beleid samenvalt met morele afwegingen.

In ons doorsnee spraakgebruik wordt altruïsme (zorg voor de ander) altijd als beter gezien dan egoïsme (zorg vooral voor jezelf). Voor filosofen is dat echter nog geen uitgemaakte zaak. Nu ik, herstellende na een kleine operatie, verblijf in het Sarphatihuis in Amsterdam, kan ik rustig het laatste nummer van het Filosofie Magazine lezen met als hoofdthema de vraag ‘altruïsme of egoïsme?’. Het blad opent met beschrijving van de visie van de twee bekendste filosofen die zich hiermee bezighielden, namelijk de Nederlandse arts en filosoof Bernard Mandeville (1670-1733) en de Russisch-Amerikaanse filosoof Ayn Rand (1905-1982).

De eerste brak met het christelijke geloofsprincipe dat egoïsme in feite immoreel was en destructief. Hij leefde in een tijd waarin de kerk egoïsme als een zonde bezag, sterker nog, als een hoofdzonde. Namelijk, een egoïstische mentaliteit leidde tot uitbuiting, tot oorlog, tot roofzucht en tot afzien c.q. ondermijning van de christelijke hoofddeugden namelijk liefde en wederzijdse menselijke betrokkenheid. Niet dat de gelovigen en de kerk zich daaraan altijd hielden, maar ze ervoeren het toch als immoreel en destructief. Mandeville was het daar allemaal mee eens, maar zag egoïsme als onontkoombaar.

Hij beschrijft zijn visie in 1705 in zijn beroemde verhaal ‘De fabel van de bijen’. Er was eens, zo schrijft hij, een korf bijen waarin samenleefden: koninginnenbijen en werkbijen. Er was dus rijkdom voor enkelen en armoe voor velen. Die situatie bestond al heel lang en bijna iedereen legde zich er bij neer. De rijken woonden in grote kastelen, konden sieraden kopen en dure kleding en zo verschaften zij werk aan de armen. (Bijen staan in dit verhaal symbool voor mensen).

Op een gegeven ogenblik was er toch een aantal bijen ontevreden en zij vroegen de goden om een maatschappij waarin meer gelijkheid en rechtvaardigheid was. Na veel discussie stemden de goden toe, iedereen werd gelijk. Het resultaat was destructief. Er werden geen grote parken meer aangelegd, banken en politie werden overbodig, iedereen was weliswaar gelijk maar iedereen was ook even arm. Voordeel van die gelijkheid was wel dat de nieuwe vrijheid leidde tot meer wetenschappelijk onderzoek over dat iedereen in principe rijk kon worden. Moraal van Mandeville was: ‘de ondeugd van egoïsme leidt tot meer welvaart voor iedereen’.

Het boek werd door de heersende klasse gezien als een schandaal, filosofen en de kerk vonden het verwerpelijk en het boek kwam in eerste instantie op de brandstapel. Ondanks de verwerping van het verhaal en de visie die daar achter ligt, werd het boek in de volgende 25 jaar in alle Europese talen gepubliceerd. Het was in feite een breuk met het feodale tijdperk van vanzelfsprekende standen en het begin van het kapitalisme met als grondtheorie gelijkheid en de mogelijkheid op te klimmen naar een hogere, meer welvarende stand.

En inderdaad, de standen verdwenen en iedereen kon in principe opklimmen naar meer rijkdom (iedereen kon overigens ook afzakken naar armoede). De maatschappij werd vanaf 1880 steeds welvarender, er kwam algemeen kiesrecht, schoolplicht en uiteindelijk ook een begin van een verzorgingsstaat. Overigens ging dat vooral op voor Europa en in mindere mate voor de V.S. De kosten die gepaard gingen met een betere welvaartsverdeling werden met name opgebracht door de koloniën. Verder heeft de onstuimige groei van onze consumptie geleid tot een aantal sociale en klimaat/milieuproblemen waarvan men zich pas in deze tijd steeds meer van bewust wordt. Daarom worden er steeds meer vraagtekens gezet bij de huidige economische groei. Dat vindt overigens niet iedereen. Ayn Rand, de in Amerika zeer populaire filosoof, denkt daar heel anders over. 

Ayn Rand, ‘egoïsme en economische groei is een onmiskenbare deugd’
De filosofe Ayn Rand (1905-1982) is geboren in Rusland maar haar succes behaalde zij na haar vlucht naar de VS. In de VS worden haar boeken na de bijbel het meest verkocht. Zij gaat heel sterk uit van individuele vrijheid. De wereld, zo schrijft zij, waarin gelijkheid en middelmatigheid verheerlijkt worden, moet plaats maken voor echte vrijheid. Alleen wanneer ieder individu zijn eigenbelang ongehinderd na kan streven, zullen mensen werkelijk gelukkig zijn. In haar roman ‘Atlas shrugged’, uitgegeven in 1957, komt een staking voor. Het is echter geen staking van arbeiders maar van rijke zakenmensen en creatieve ondernemers die zich gehinderd voelen door allerlei sociale overheidswetgeving. Door de ondernemersstaking stort de hele economie in elkaar waarmee Rand wil aantonen dat iedereen uiteindelijk meelift op de vernieuwingen en rijkdom van uitzonderlijke mensen.

Nu wordt Rand door andere filosofen in de VS niet hoog aangeslagen. Belangrijker zijn een paar filosofen van de zogeheten ‘Frankfurter Schule’ als Eva von Redecker, Adorno en Horkheimer. Deze gaan weliswaar uit van de neomarxistische stellingname waarin de dominantie van het kapitalisme gezien wordt als de oeroorzaak van de steeds terugkerende economische, sociale en ecologische crisissen, maar zij waken er wel voor het traditionele marxistische jargon te gebruiken zoals ‘proletariërs aller landen verenigt u’. Daarvoor in de plaats stelt met name Von Redecker met een nuchtere wetenschappelijke terughoudendheid in haar boek ‘Revolutie voor het leven’ dat als wij het klimaatprobleem niet drastisch aanpakken het zeker is dat onze maatschappij binnen 20 tot 30 jaar ten onder zal gaan.

Nee, met name economen en het bedrijfsleven gaan uit van de theorieën van Rand. Een voorbeeld is Nobelprijswinnaar Friedman die stelt dat de hoogste welvaart bereikt wordt als de overheid en vakbonden zich niet met haar beleid bemoeien. Het bedrijf, zo schrijft hij, is uitsluitend verantwoording schuldig aan de aandeelhouders. Nou, dat klopt als het gaat over het BNP, maar met de verdeling van de hogere winsten, daar houdt Friedman geen rekening mee.

En ja, uiteindelijk het beleid van Trump. Hij heeft een economisch plan voorgesteld dat uitgaat van een sterke verlaging van de belasting van de rijken, gefinancierd door een sterke verlaging van de overheidslasten van de armen. Naar ik net hoor (4 juli) is dat plan met een uiterst krappe meerderheid door het congres aangenomen (50 contra 50 met de stem van de voorzitter voor). Zo stevent Trump af op een pure uitbuiting van de armen. Dit alles in tegenstelling tot de sinds de jaren ‘90 verguisde econoom Keynes. Deze stelde dat een economische crisis bestreden kon worden als de overheid sociale voorzieningen verhoogt en geld gebruikt voor werkverschaffende investeringen. Hierdoor verhoogt zij de koopkracht. Op die wijze financierde zij in de jaren ‘70 en ‘80 in Europa en in mindere mate de VS een verzorgingsstaat. De rijke, steeds meer invloed krijgende elite beviel dat echter niet en zie heden ten dage het resultaat.

Hoopvol is echter dat op het dieptepunt van de crisis steeds meer welgestelden gaan inzien dat klimaatvernietiging en een steeds wijdere kloof tussen rijk en arm tenslotte ook voor hen destructief zal zijn. Overigens zou overheidsbeleid niet uitsluitend gebaseerd moeten zijn op economisch nut maar voor een groot deel op morele overwegingen. Nogmaals hoopvol is dat keer op keer blijkt dat verstandig sociaaleconomisch beleid samenvalt met morele afwegingen. Zoals onze nationale wereldberoemde dichteres Henriette Roland Holst in het begin van de vorige eeuw al schreef:

“De zachte krachten zullen zeker winnen
in het eind,
dit hoor ik als een innig fluisteren in mij.
Zo ’t zweeg zou alle licht verduisteren,
alle warmte zou verstarren van binnen.”

We hebben als activisten nog heel veel te doen.