Eilanders willen meer zeggenschap over hun veerboten

In de Tweede Kamer spraken woensdag 18 juni Kamerleden met eilander-belanghebbenden en betrokkenen over de komende aanbesteding en gunning van de veerboten naar de Friese Waddeneilanden in 2029.

Wat eraan voorafging
Elf jaar geleden kwam er een einde aan de slag om de veerboten tussen Rederij Doeksen en de Eigen Veerdienst Terschelling (EVT). In ruil voor vele miljoenen staakte de EVT de strijd en kregen Wagenborg en Doeksen van het toenmalige ministerie van Verkeer en Waterstaat onderhands een concessie voor 15 jaar. In 2029 verloopt deze. Het afgelopen jaar zijn door het huidige ministerie van Infrastructuur en Waterstaat de voorbereidingen gestart om te komen tot een keuze wie welke concessie krijgt: concessie West voor Vlieland en Terschelling en concessie oost voor Ameland en Schiermonnikoog. Texel doet niet mee met deze procedure, dit eiland mag zonder Europese regels verder gaan met hun eigen TESO.

2014- 2025
Als je 2014 vergelijkt met de situatie van tien jaar later, dan valt het volgende op. Rond 2014 was een zeer select gezelschap van bestuurders, rijksambtenaren en reders betrokken bij de gunning. Gemeenteraden, consumenten- en ondernemersorganisaties hadden niets te vertellen. Diverse burgemeesters en raadsleden van toen hebben duidelijk gemaakt dat van inspraak, participatie, laat staan zeggenschap, geen enkele sprake was. De Europese richtlijnen voor mededinging werden willens en wetens aan de kant geschoven en het gelijk van de EVT op vrije concurrentie werd ontkend.

Anno 2025 nemen gemeenteraden, ondernemersorganisaties en andere belangenbehartigers en individuen actief mee aan openbare debatten op voorlichtingsbijeenkomsten van het ministerie. De Europese regels worden toegepast om een aanbestedingsproces te kunnen volgen. Hoe de gunning verloopt is (nog) niet duidelijk. Afgelopen woensdag werd duidelijk dat de betrokken eilanders elkaar hebben gevonden op een aantal gemeenschappelijke thema’s.

Waslijst
De gesprekspartners van de Kamerleden waren vertegenwoordigers van de Friese Waddenbesturen, de provincie Fryslân, de gemeenteraden van Ameland en Terschelling, rederijen Wagenborg en Doeksen, watertaxi Veltman Marine Services, ondernemers van Vlieland, Terschelling, Ameland, Schiermonnikoog en de Waddenvereniging. Niet uitgenodigd was de Coöperatie Amelander Veer.

De waslijst aan eisen, verlangens, wensen van bestuurders, particulieren, ondernemers en natuurbeschermers is bijna net zo groot als de hoeveelheid vragen die de Kamerleden onlangs zelf aan de minister hebben gesteld: maar liefst 111. Denk aan de prijs van bootkaarten, de waddentaxi, het schoolvervoer, het vrachtverkeer, de veiligheid, de werkgelegenheid, de ondiepte in de geulen, passeer breedtes en de staat van de Terschellinger haven.

Iedereen is zich er bewust van dat alle veerboten dagelijks het Werelderfgoed van de Waddenzee doorkruisen. De Waddenvereniging verlangt daarom dat de Tweede Kamer de uitzonderlijke status van de Waddenzee leidend maakt in het totaal van alle eisen. De vereniging pleit ervoor te kiezen voor een vervoersconcept dat de ecologische draagkracht respecteert. De andere sprekers van de eilanden in de Tweede Kamer hebben het vrijwel allemaal over zaken die op alle eilanden leven: zeggenschap en betrokkenheid, betaalbaarheid en het gunningsproces bij de concessies. Ik licht ze hieronder toe.

Zeggenschap en betrokkenheid
Alle eiland bestuurders vinden de zeggenschap voor de eilandbewoners onvoldoende gewaarborgd in de plannen van het ministerie. De eilandgemeenten eisen ‘een formele, zwaarwegende adviesrol bij vervoerplannen, dienstregeling wijzigingen en majeure ontwikkelingen’. Ze onderbouwen dit met de stelling dat alle kosten die samenhangen met de veerdienst worden betaald door eilanders en hun gasten. Daar hoort volgens hen zeggenschap bij. De ondernemers van Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog stellen voor de eilandbewoners mee te nemen ‘als startpunt voor het opstellen van de eisen, en niet als sluitstuk’.

De gemeenteraad van Terschelling wil ‘structurele betrokkenheid van eiland gemeenten: ‘Eilandbewoners en hun vertegenwoordigers moeten een formele stem krijgen in het concessie proces m.b.t. zeggenschap, inspraak en betrokkenheid bij belangrijke ontwikkelingen.’ De raad motiveert dit standpunt vanuit de gedachte dat de nieuwe concessie meer moet zijn dan een aanbesteding: ‘het moet een maatschappelijke verbintenis zijn met de leefbaarheid van de eilanden’. De provincie Fryslân vindt dat de betrokkenheid van de belangrijkste spelers onvoldoende is uitgewerkt in het ontwerp Plan van Eisen (PvE).

Betaalbaarheid
De deelnemers aan het gesprek met de Kamerleden uiten hun zorgen over de betaalbaarheid van het wadden vervoer. Iedereen komt vanuit verschillende invalshoeken tot de conclusie dat de overheid financieel moet bijspringen en niet budgetneutraal kan blijven. Namens de Raad van Terschelling stelt Gossen Bos dat ‘de tarieven betaalbaar moeten blijven voor frequente gebruikers zoals scholieren, zorgbehoevenden en forensen’. Hij stelt: ‘Onverwachte prijsstijgingen ondermijnen het vertrouwen en vergroten de kloof tussen eiland en vasteland.’ De eilandengemeenten stellen dat ontwikkelingen zoals elektrificatie van de vloot niet mogen leiden tot tariefstijging. Ze willen wettelijke borging van subsidieverlening bij belangrijke veranderingen. Ook vragen zij om transparantie in de tariefontwikkeling,

De rederijen vragen aandacht voor het varen op elektriciteit omdat de overheid eist dat er ieder jaar twee batterij-elektrische schepen in de vaart moeten worden genomen. Wagenborg stelt de zaak op scherp met de stellingname dat zonder financiële compensatie er geen business case te maken is. Doeksen vindt het eisenpakket in het PvE zwaarder dan het huidige. Ook deze rederij waarschuwt dat ‘zonder compensatie of subsidie voor deze extra lasten, de balans zoek kan raken.’ De provincie concludeert dat nergens geëist of gestimuleerd wordt dat de betaalbaarheid verbetert binnen de nieuwe concessies.

Gunningsproces
De ondernemers van de vier eilanden leggen de Kamer de vraag voor welke gunningscriteria gehanteerd worden. Ook vragen ze of eilanders en lokale ondernemers mee mogen denken over de gunning. De vier eiland gemeenten staan op hetzelfde standpunt en willen weten hoe het gunningsproces verloopt. Ze vragen om transparantie over gunningscriteria en -weging, en pleiten voor een formele adviesrol bij beoordeling van het punt van lokale inbedding. De Terschellinger Raad is van mening dat eilandbewoners en hun vertegenwoordigers ook bij de gunning een formele stem moeten krijgen.

En nu verder?
De nieuwe demissionaire minister van Infrastructuur en Waterstaat Robert Tieman (BBB) en zijn ambtenaren mogen de komende maanden hun huiswerk maken: alle vragen beantwoorden en het programma van eisen definitief vaststellen. Na vaststelling van het uiteindelijke PvE gaat in het derde kwartaal van dit jaar de aanbestedingsprocedure van start. De uiteindelijke gunning vindt eind 2026 plaats. De concessies gaan in 2029 voor 15 jaar in werking. Burgers kunnen nog tot 20 juli suggesties doen via Platform Participatie.

Voor alle gebruikers is het spannend om over een jaar het resultaat van de vele overleggen vast te stellen. Dan zullen we zien of de belangen van de eilanders en de overige reizigers voldoende worden behartigd door de oude of de nieuwe rederijen.