Er is meer dan defensie, de polycrisis in beeld

Ook deze verkiezingen gaan weer veel te veel over een paar thema's met veel bombarie en stoere praat. 

Nederland lijkt voor een flinke uitdaging te staan: volgens de CPB-doorrekening moet de defensiebegroting richting 2035 met ongeveer €19 miljard per jaar omhoog om te voldoen aan de NAVO-norm van 3,5% (eigenlijk 5%) van het bbp. 

In 2026 ligt de defensiebegroting op €26,9 miljard. De stijging is dus groot. De uitgaven moeten in minder dan tien jaar naar zo'n €45 miljard. Een fikse klus.

De vraag lijkt eenvoudig: kunnen we dat betalen door ergens anders te snijden? Of zijn er mogelijkheden om de inkomsten substantieel te verhogen?

De vier grootste uitgavenposten - Volksgezondheid (VWS), Sociale Zaken (SZW), Onderwijs (OCW) en Defensie - nemen samen het grootste deel van de Rijksuitgaven voor hun rekening. De totale uitgavenpost ligt trouwens rond de €486 miljard. Heel veel ruimte is er niet, pijnlijke keuzes zijn nodig. En daar moeten maatschappelijke dialogen en debatten over plaatsvinden.

Simulaties laten zien dat structurele besparingen van €10 tot €12,5 miljard per jaar in de eerste jaren de extra defensie-uitgaven kunnen opvangen. Op korte termijn is verhoging dus haalbaar. Wel even opletten dat we hier spreken over 3,5% verhoging, voor infrastructuur moet er nog 1,5% bij. Dat wordt nogal eens vergeten in de discussies.

Vanaf ongeveer 2031 ontstaat er een probleem. Zelfs bij een bezuiniging van €12,5 miljard blijft er een structureel tekort van enkele miljarden, oplopend tot bijna €9 miljard in 2035. Dit betekent dat bezuinigen op andere posten niet genoeg is om de volledige defensie-uitgaven te financieren.

Er is structureel meer nodig. Denk aan economische groei, extra belastinginkomsten, efficiencymaatregelen en/of herstructurering van bestaande uitgaven.

Daarbij speelt de politieke en maatschappelijke realiteit, haalbaarheid en uitvoerbaarheid een grote rol. Alles kan, snijden kun je in veel maar wat betekent dit voor de kwaliteit van leven en de stabiliteit in de maatschappij?

Bezuinigen op VWS of SZW raakt immers direct mensen. Wachtlijsten in de zorg, geen vergoedingen voor nieuwe behandelingen of medicijnen en bijvoorbeeld minder toegang tot sociale vangnetten. Onderwijs is politiek ook gevoelig. Efficiëntie op kleinere posten helpen, maar leveren geen honderden miljoenen op, laat staan miljarden.

Wie structureel wil investeren in defensie, kan niet alleen rekenen op bezuinigingen. 

Er is een combinatie van maatregelen nodig. Slim herverdelen, investeren in efficiëntie, en de economie laten groeien, de taart moet groter anders lukt het niet om de NAVO-doelstelling te halen zonder sociale pijn.

De discussie in de verkiezingen lijkt even alleen te gaan over hoe de defensiebegroting in 2035 en erna sluitend is te maken door te snijden in andere posten of inkomstenkant via belastingen te verhogen. En straks weer de debatten over alleen migratie en natuurlijk ook de inkomensgarantie. 

Zo blijft politiek veelal een circus van soundbites en frames. Per thema luid roepen richting de kiezers.Het moet anders. Deze vorm van kortetermijn politiek is onwenselijk.

Een lineaire kijk op de complexe werkelijkheid is verleden tijd. Omdat de realiteiten veel complexer zijn dan wat schuiven met begrotingsposten.

De polycrisis is onderbelicht. Het gelijktijdig optreden en de onderlinge verwevenheid van meerdere crises: ecologisch, economisch, sociaal, geopolitiek, cultureel, demografisch en technologisch. Die elkaar kunnen versterken en complexe gevolgen hebben.

Traditionele eenvoudige lineaire oplossingen schieten tekort omdat deze crises elkaar beïnvloeden en de gevolgen immens zijn.

We moeten leren te denken in grotere complexiteit en verbanden vinden en zien die cruciaal zijn om de grote nieuwe uitdagingen te begrijpen en aan te pakken. Dus niet alleen de focus en fixatie op één thema of een paar. Er is meer dan alleen economie, migratie, defensie, Gaza en Oekraïne.

Hoe vinden we bijvoorbeeld geld om de broodnodige investeringen te doen voor de klimaattransitie, welk geld is vrij te maken om te zorgen voor voldoende woningen, hoe wordt geanticipeerd op de toenemende vergrijzing en de daarbij stijgende kosten en welke financiële injecties zijn noodzakelijk om werkgelegenheid te behouden en de economie draaiende te houden binnen een storm aan technologische veranderingen (denk aan AI)?

Uit de debatten en verkiezingsprogramma's blijkt geringe visie voor de toekomst. Welke veranderingen komen op ons af, met welke kansen en bedreigingen? Keuzes maken is nodig. Ook deze verkiezingen gaan weer veel te veel over een paar thema's met veel bombarie en stoere praat. 

Er zouden maatschappelijke en politieke discussies moeten plaatsvinden op inhoud en op basis van scenario's voor de toekomst. Met duidelijke probleemstellingen en daarbij behorende keuzes. Dit gebeurt nog steeds onvoldoende.

De stijging van de defensiebegroting is eigenlijk een goed voorbeeld van slechte politiek. Lineaire besluitvorming op hoog niveau zonder oog voor de complexiteit van alle beleidsterreinen. Welke maatschappelijke discussies hebben hierover plaatsgevonden? Weten mensen wat de gevolgen zijn voor ander beleid? Willen we dit als samenleving? Het gaat immers altijd om afweging van belangen.

Nederland kan het zich waarschijnlijk - net zoals alle NATO-landen - niet veroorloven defensie te negeren, maar het kan ook niet zonder heel goed na te denken over alle andere vragen die er zijn bij tal van ander beleid.

Er is behoefte aan lange termijnplanning op basis van integrale visies die voortkomen uit keuzes binnen scenario's. Slimme keuzes op basis van gedegen onderzoek en als uitkomst van maatschappelijke discussies, niet alleen het mes zetten in uitgaven of investeren in defensie.

Want wat we willen is een sterk defensieapparaat in een instabiele wereld met veel dreigingen maar ook een stabiele samenleving met oog voor zorg, werkgelegenheid, sociale zekerheid, natuurbehoud, dierenwelzijn, elkaar en noem maar op.

Daarvoor moeten we financieel, maatschappelijk en politiek realistisch zijn. Alleen met een uitgebalanceerde visie en aanpak, die realistisch en ambitieus is, zijn uitdagingen meer dan alleen bedreigingen, maar ook gewoon kansen. Meer denken in complexiteit en minder in lineaire problemen. Dat zou helpen. Want naast een veilig land willen we ook goede zorg, broodnodige natuur, voldoende woningen en natuurlijk minder oorlogen in de wereld.