Europese verdeeldheid extreemrechts mag niet leiden tot genoegzaamheid

Met de oprichting van twee nieuwe fracties, de Patriotten voor Europa en het Europa van de Soevereine Naties (ESN), is de grote herverdeling van extreemrechts in het Europees Parlement nu compleet. Hoewel extreemrechts bij de parlementsverkiezingen van juni minder vooruitgang boekten dan voorspeld, en hun prestaties van lidstaat tot lidstaat verschilden, zijn ze er collectief in geslaagd om hun positie in de wetgevende macht te versterken. Zelfs zonder een fusie tussen de Europese Conservatieven en Hervormers (ECR) en de, inmiddels ontbonden, Identiteit en Democratie (ID) groepen, wisten zowel de nieuwe Patriotten als ECR de liberale Renew Europe en de progressieve Groenen in te halen en werden respectievelijk de derde en vierde grootste politieke kracht.

De oprichting van de Patriotten was een onverwachte maar goed georganiseerde transformatie. Het is ook een duidelijk succes voor de Hongaarse premier Viktor Orbán, die een sleutelrol speelde bij de oprichting. Na zijn mislukte pogingen om zijn partij in juni in de ECR te krijgen, voorkomt de toetreding tot de Patriotten-groep dat Fidesz in het politieke niemandsland blijft waar hij zich bevond na zijn vertrek uit de Europese Volkspartij (EVP) in 2021. De Hongaarse regeringspartij heeft nu de op één na grootste delegatie binnen de Patriotten, alleen overtroffen door die van de Franse National Rally (RN).

De lancering van de Patriotten op 30 juni had duidelijk de zegen van Marine Le Pen, hoewel Le Pen's RN, voorheen de leidende kracht van de ID, op dat moment bezig was met de vervroegde verkiezingen in Frankrijk. Uiteindelijk sloten alle ID-leden, behalve de kleine Tsjechische partij voor Vrijheid en Directe Democratie, zich binnen een week aan bij de Patriotten. Dit betekende het einde van de radicaal-rechtse groep die tijdens de vorige parlementaire cyclus was uitgesloten van substantiële parlementaire werkzaamheden als gevolg van het cordon sanitaire - de afspraak tussen de mainstream partijen om niet samen te werken met de meest radicale groepen. De lancering van de Patriotten is onderdeel van een poging om met die erfenis te breken.

Deze stap om de groep te ontgiften begon met de verwijdering van Alternative für Deutschland (AfD) uit de ID in de aanloop naar de Europese parlementsverkiezingen. Geen enkele extremistische partij werd toegelaten tot de Patriotten, in plaats daarvan verzamelden de extreemrechtse partijen zich uiteindelijk in het nieuwe ESN onder leiding van de AfD. Dit versterkt verder de indruk van een afbakening tussen extreemrechts en radicaal-rechts binnen Europa. Deze scheiding vergemakkelijkte ook de verbreding van de paraplu, waardoor zowel Fidesz als de Tsjechische populistische groepering Actie van Ontevreden Burgers (ANO) erin werden opgenomen, ondanks de aanzienlijke verschillen tussen hen.

Naast de verschuivingen in de samenstelling van de groep heeft de rebranding geleid tot een heroriëntatie van de belangrijkste focus van de groep. In plaats van een beleidskwestie, immigratie, als verbindend thema, presenteerde het manifest van de groep een meer overkoepelende politieke visie van een Europa van sterke natiestaten, geworteld in een gemeenschappelijk Europees historisch, cultureel en religieus erfgoed. Dit gaat gepaard met een gedeelde wens om de macht van de EU-instellingen in te perken en terug te keren naar een intergouvernementele samenwerking tussen lidstaten die hun soevereiniteit op nationaal niveau behouden. Hoewel deze agenda niet zo ver gaat dat hij oproept tot een vertrek uit de EU, stellen de patriotten de fundamentele modus operandi van de Unie ter discussie. Toch lijken ze in hun retoriek meer gematigd. Deze nieuwe verpakking kan de groepering tractie geven onder niet-rechtse, maar even eurosceptische en onliberale partijen, zoals bij ANO. Dit is gelukt ondanks het feit dat de ideologie van de kernleden nationalistisch, uitsluitingsgezind en autoritair blijft.

De Patriotten zijn net op tijd gevormd om aanspraak te maken op belangrijke posities in het Europees Parlement, waaronder de zetel van een vicevoorzitter en het voorzitterschap van twee parlementaire commissies. Of deze worden goedgekeurd zal de eerste test zijn of de mainstream deze nieuwe groep zal blokkeren, zoals ze in 2019 met ID hebben gedaan.

De realiteit deze keer is echter dat het cordon sanitaire is uitgehold in het aangezicht van de ECR. De Patriotten profiteren van de vergelijkingen met de extreemrechtse ESN. Op een vergelijkbare manier profiteert de ECR van het voortbestaan van een ID met een nieuwe naam (de Patriotten). Hierdoor lijkt de ECR gematigd ondanks het feit dat ze geleid wordt door twee eurosceptische radicaal rechtse partijen met een twijfelachtige democratische staat van dienst: de huidige regerende partij van Italië, Fratelli d'Italia, en de eerder opkomende Wet en Rechtvaardigheid partij in Polen. Onder druk van de socialisten heeft de hoopvolle voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen van de centrumrechtse EVP, "gestructureerde coördinatie" met de ECR uitgesloten in de aanloop naar een stemming die naar verwachting haar positie zal herbevestigen. Ze hoopt echter de stille steun van de ECR te krijgen en haar eerdere toenadering tot Giorgia Meloni geeft aan dat ze open staat voor toekomstige coördinatie.

Deze samenwerking heeft een prijs, namelijk de radicalisering van de politiek en de normalisering van extreemrechts. Terwijl op nationaal niveau zo'n engagement uiteindelijk de liberaal-democratische waarden en principes uitdaagt, kan het op EU-niveau ook de fundamenten van het Europese integratieproces ondermijnen. De dreiging hiervan blijft bestaan wanneer centrumrechts een verbintenis aangaat met het meest gematigde deel van extreemrechts. De ECR kan in dit geval eerder als brug dienen dan als barrière tussen de EVP en de Patriotten. Hoewel de radicaal-rechtse partijen van de ECR en de Patriotten het misschien niet over alle zaken eens zijn - zelfs niet over existentiële zaken zoals Rusland - is hun verdeeldheid eerder strategisch dan ideologisch.

Extreemrechts, zoals het nu is, is historisch gezien misschien wel het sterkst, het best georganiseerd en het meest professioneel. Bovendien breidt de radicale kern zich uit naar andere onliberale, eurosceptische krachten. Zelfs zonder een gezamenlijke parlementaire fractie zal de samenwerking tussen deze partijen zich blijven manifesteren, zowel binnen het Europees Parlement als in bredere mondiale kwesties, als deze partijen op nationaal niveau aan de macht komen. Hun resterende verdeeldheid mag niet leiden tot een vals gevoel van kalmte bij de pro-Europese, liberaal-democratische hoofdstroom die de verworvenheden van de Europese integratie wil beschermen. De uitslag van de parlementsverkiezingen van dit jaar en de nasleep ervan zouden een oproep moeten zijn om het tij te keren, zowel in de EU-instellingen als in de lidstaten, voordat het te laat is.