Extreemrechts bestaat al veel langer dan je denkt en zal nooit helemaal verdwijnen

In het publieke debat in Nederland wordt extreemrechts altijd gekoppeld aan de Tweede Wereldoorlog. Dat is logisch want toen was deze politieke stroming in Nederland en bijna heel Europa aan de macht en we kennen de gevolgen. Tegelijkertijd bemoeilijkt dat vaak de discussie want voor je het weet voelt de PVV-stemmer zich gelijkgesteld met een SS-kampcommandant terwijl hij of zij dat helemaal (nog) niet is. En hebben anderen moeite met de consequenties van die gelijkstelling. Want als je mede-burgers gelijkstelt aan nazi's wat moet je dan nog met hen?

Alleen daarom al is het goed om te beseffen dat extreemrechts al lang voor de nazi’s bestond. Deze vrijdag verschijnt in Frankrijk het boek Nouvelle Histoire de l’extrême droite. France 1780-2025 (Nieuwe geschiedenis van extreemrechts) waarin 14 specialisten uiteenzetten waar deze intolerante politiek vandaan komt. Dagblad Libération wijdde er een voorbespreking aan en wat ik hier schrijf is daar mede op gebaseerd.

Aan het jaartal 1780 in de titel kun je al zien dat de wetenschappers de oorsprong van extreemrechts traceren tot de Franse revolutie, die heel Europa en de rest van de wereld op z’n grondvesten deed schudden. De Franse revolutionairen rekenden af met het koningshuis, de feodale heerschappij, de aristocratie en vestigden het idee dat alle mensen gelijk zijn, recht hebben op vrijheid en met elkaar samenleven. Dat komt tot uiting in drie woorden die het motto vormen van de Franse republiek: vrijheid, gelijkheid en broederschap.

Er zijn dan al meteen politieke stromingen die zich tegen die drie revolutionaire begrippen verzetten en daaruit ontstaat wat we nu extreemrechts noemen. Tot op de dag van vandaag keren ze zich er nog steeds tegen. Om te beginnen tegen het idee dat alle mensen gelijke rechten hebben. Dat accepteert extreemrechts gewoonweg niet. Denk aan Pim Fortuyn, die in Nederland een wegbereider was voor het extreemrechtse probleem waar we nu mee opgezadeld zitten. Een van zijn meest spraakmakende eisen was dat Artikel 1 van de Grondwet, dat gelijkheid garandeert, afgeschaft zou worden. Discriminatie is immers juist een grondbeginsel van extreemrechts. Het vindt dat mensen ongelijk behandeld moeten worden op basis van afkomst, huidskleur, geloof en of andere kenmerken. Racisme, de ultieme vorm van ongelijkheid, hoort bij extreemrechts als vegetarisme bij de Partij voor de Dieren.

In plaats van gelijkheid wil extreemrechts een hiërarchie met aan het hoofd een sterke man, een leider die macht heeft over alles en iedereen. Ze dromen van een ‘natuurlijke orde’ waarin bijvoorbeeld de vrouw ondergeschikt is aan de man. Daarom keert de ideologie zich ook tegen het begrip ‘broederschap’, dat staat immers voor de solidaire samenleving. Voor extreemrechts bestaat er gewoonweg helemaal niet zoiets als een samenleving. Ze geloven dat een hiërarchie de natuurlijke vorm is waarin mensen zich moeten schikken.

Als je een hiërarchische orde wilt vestigen ben je natuurlijk ook niet voor vrijheid, want dat gaat niet met elkaar samen. Extreemrechts wil terug naar de tijd van voor de Franse revolutie waarin de koning, nu eventueel een president of premier, alle macht heeft. Die historische wens kun je tot op de dag van vandaag herkennen. Toen drie weken geleden een gewelddadige extreemrechtse horde in Den Haag het partijkantoor van D66 aanviel moest ik denken aan de patriotten versus orangisten, twee Nederlandse politieke stromingen uit de 18e eeuw. De eerste waren aanhangers van de democratische idealen van de Franse revolutie, zeg maar de D66’ers van hun tijd. De tweede wilden juist een hiërarchische monarchie. Deze orangisten werden ook wel 'prinsgezinden' genoemd. En waar zwaaiden de belagers van het D66-partijkantoor mee? Met de prinsenvlag van de orangisten. In Rotterdam, waar ik woon, leeft nog steeds de naam van Kaat Mossel, een beruchte prinsgezinde die zeer gewelddadige aanvallen op de huizen en kantoren van de patriotten organiseerde. Ze had er in Den Haag bij kunnen zijn als ze nog geleefd had.

De vraag is waarom extreemrechtse aanhangers zo graag terug willen naar vroeger. Ik denk zelf dat een belangrijke motivatie is dat ze af willen van de democratie omdat daardoor ontwikkelingen kunnen plaatsvinden waar ze tegen zijn. Het is dankzij de democratie dat bijboorbeeld transpersonen rechten kunnen krijgen, het is dankzij de democratie dat vrouwen kunnen kiezen dat ze een zwangerschap afbreken. Democratie betekent rekening houden met de ander en daar willen ze niet aan, alleen al omdat ze vrezen dan zelf iets tekort te komen. Dat bleek ook weer uit een recente enquête van Ipsos die wilde weten waarom ondanks alle mislukking en chaos kiezers de PVV trouw blijven: slechts 11 procent van de huidige PVV'ers vindt het belangrijk om bij te dragen aan een stabiel bestuur van het land. “Zij hechten aanzienlijk meer belang aan een partij die 'opkomt voor mensen zoals ik',” constateren de onderzoekers. Bij andere partijen is dat heel anders: “bij kiezers van CDA, GroenLinks-PvdA, VVD en D66 wil tussen de 40 en 50 procent dat hun partij bijdraagt aan stabiliteit.”

Ik vermoed dat er nog een ander sentiment meespeelt. Democratie brengt verantwoordelijkheid met zich mee, ook voor de kiezers. Die verantwoordelijkheid willen ze niet dragen, daarom houden ze ook van hiërarchie. Dan ben je van die verantwoordelijkheid af, dan is niets jouw eigen schuld. PVV’ers zijn dan ook vaak van oorsprong niet-stemmers.

Extreemrechtse stemmers laten zich vaak meer leiden door emoties, noemt het de onderbuik, dan door logica of rede. Dat maakt discussiëren lastig, zo niet onmogelijk. Ook omdat hun opvattingen bol staan van de innerlijke tegenstrijdigheden. Zo streven ze naar een strak geordende samenleving maar slagen ze er zelf niet in eenheid te bewaren. De stroming wordt immers gekenmerkt door ruzies en conflicten, zie het laatste kabinet. Ze vormen altijd een minderheid maar zijn ervan overtuigd dat ze de meerderheid zijn. Kijk maar hoe Wilders opereert en de taal die hij uitslaat. “Dit is uw land” schreeuwt hij nu op zijn verkiezingsposter. En met u bedoelt hij niet jou en mij.

Er is nog veel meer over te zeggen en je zou ook zeker het boek moeten lezen maar ik vermoed dat het nooit vertaald zal worden en de meeste Nederlanders er geen kennis van kunnen nemen. We zijn voor het debat over de heropleving extreemrechts voornamelijk aangewezen op de VS, waar de Franse revolutie weliswaar ook een belangrijke rol heeft gespeeld maar waar ze niet weten wat een prinsenvlag is.

Maar wat een belangrijke les is, is dat deze stroming al 250 jaar bestaat, niet ontstaan is door de ontwikkelingen van dit moment - als er geen vluchtelingen waren geweest dan was er wel een andere zondebok gevonden - en niet op 29 oktober gaat verdwijnen. Je kunt ze niet uitbannen, alleen maar met alle mogelijke democratische middelen proberen ze zo klein mogelijk te houden. Dat is de plicht van iedere democraat.