Filmmaker is niet verantwoordelijk voor geweld

Vanaf 3 oktober wordt de nieuwe film Joker in Nederlandse bioscopen vertoond. Voorafgaand aan de première is de nodige commotie rondom de film ontstaan. Het Amerikaanse leger heeft onlangs bericht ontvangen van de FBI, waarin gewaarschuwd wordt voor potentiële schietincidenten in niet nader gespecificeerde bioscopen tijdens de vertoning van de film.

Dit roept bij verschillende mensen vragen op over hoe we met dit soort films moeten omgaan. Zo hebben verschillende familieleden van de slachtoffers van het schietincident in Aurora (in 2012, tijdens een vertoning van de film The Dark Knight Rises ) in een brief aan Warner Brothers hun zorgen kenbaar gemaakt. Arthur Fleck, de mislukte komiek die uiteindelijk zal transformeren in de aartsvijand van Batman, de Joker, wordt volgens de auteurs sympathiek gemaakt. Het is deze positieve typering waarmee eenzame individuen (waaronder ‘incels’) zich kunnen identificeren, en in die zin kan het een drempel wegnemen die de zieke geest vooralsnog weerhield om tot actie over te gaan.

De zorgen van de ouders is volstrekt begrijpelijk. Net zo begrijpelijk is hun verzoek aan Warner Brothers om hun invloed te gebruiken om beleidsmakers te motiveren om voor striktere wapenwetgeving te pleiten. Ook moet volgens Igor Volsky, medeopsteller van de brief (en eigenaar van de beweging genaamd Guns Down America) benadrukt worden dat de ouders het wetenschappelijke inzicht volgen dat laat zien dat er geen direct verband bestaat tussen fictief en werkelijk geweld.

Joaquin Phoenix, de acteur die de Joker speelt, liep onlangs weg uit een interview toen hem werd gevraagd of de film jongeren kan inspireren om gruweldaden te plegen. De regisseur van de film, Todd Phillips, benadrukte in een reactie dat het om een fictief personage gaat en dat de film niet gemaakt is om ‘bepaalde knoppen in te drukken’. Daarnaast zijn er meer films de revue gepasseerd die eveneens gewelddadig waren, en dat leidde niet tot de kritiek die nu wel wordt geuit. Het is dus vreemd te noemen dat er verschillende standaarden worden toegepast, aldus Phillips.

Er zijn ook mensen die de nieuwe film daadwerkelijk gevaarlijk vinden, zoals Kathleen Newman-Bremang. Volgens haar wordt de antagonist tot volksheld gemaakt en het narratief geschetst dat de maatschappij verantwoording draagt voor zijn gewelddadige handelen. Het pesten, zijn falen als komiek en het fysieke geweld tegen het karakter Fleck werken volgens haar het begrip en de sympathie voor de geportretteerde sociopaat in de hand. Blijkbaar is het gegeven dat het hier om een witte man gaat ook relevant.

Laten we nu eens kijken naar morele verantwoordelijkheid. We leven in een wereld waarin de individuele vrije wil wordt verondersteld als noodzakelijke voorwaarde voor moraliteit. Hoewel er duidelijk sprake is van een samenspel van natuurlijke en sociale factoren die bepalend zijn voor iemands persoonlijkheid en de keuzes die hij of zij maakt, is de dagelijkse praktijk – en ons rechtssysteem – ingericht op de assumptie dat wij tot op zekere hoogte vrije wezens zijn die zelf verantwoording dragen voor ons handelen. Wanneer iemands wil minder vrij wordt geacht dan normaal het geval is, bijvoorbeeld gedurende een psychose, wordt deze persoon als verminderd toerekeningsvatbaar beschouwd.

Het is in dit licht nogal wat om films als gevaarlijk te bestempelen. Daarmee wordt namelijk ook een impliciet oordeel geuit, namelijk dat hier iets tegen gedaan moet worden om de ander of de maatschappij te beschermen. Niets in deze film (of welke film dan ook) dwingt de kijker om overeenkomstig te handelen. In feite worden oorzaak en gevolg hier omgedraaid: het is namelijk niet de film die verantwoordelijk is voor de keuzes van de kijker, het is de kijker die moreel verantwoordelijk is wanneer hij of zij zich door de film geïnspireerd voelt om zieke daden te plegen.

Er zit zogezegd al een steekje los in het hoofd van de persoon die de zieke transformatie van fictie naar feit voor zichzelf poogt te rechtvaardigen. Sterker, zelfs wanneer een film direct oproept tot geweld is er strikt genomen geen legitieme reden om morele blaam toe te schrijven aan de film. Ook in dit geval dwingt de film de kijker namelijk niet om dienovereenkomstig te handelen.

Dit doet denken aan een klassieke objectie die in de 18e eeuw tegen de rigiditeit van Immanuel Kants ethische systeem ingebracht werd. Volgens dat systeem is liegen nooit moreel gerechtvaardigd: men heeft de plicht om altijd de waarheid te vertellen. Stel je nu voor dat een naziofficier aan je deur klopt en vraagt of je joden verborgen houdt. Heeft dit volgens Kant invloed op de plicht om altijd de waarheid te spreken? Neen. De verantwoordelijkheid om de waarheid te vertellen blijft intact. Het vertellen van de waarheid dwingt de naziofficier, die wel degelijk een rationeel – maar daarmee niet per definitie een moreel – wezen is, namelijk niet om zijn gruwelijke handelingen uit te voeren.

Dit klinkt misschien tegenintuïtief, en dat is het ook. De meeste mensen – mezelf incluis – zouden in deze situatie natuurlijk een leugen verkopen. De verwachting dat de dader tot handelen over zal gaan is immers realistisch te noemen, en je wilt de keuzes van de dader geen ruimte geven. Maar de pointe is dat ieder individu een morele actor is die zelf morele verantwoordelijkheid voor zijn of haar handelen draagt. En zonder dwang blijft deze verantwoordelijkheid onaangetast. Dit geldt evengoed voor de kijker van een film, hoe gewelddadig deze ook is.