Geef ons een economie van overvloed in plaats van schaarste

Misschien is het geen toeval dat onze economie is gebaseerd op schaarste, terwijl de natuur zo overvloedig is. Het zou kunnen dat we die schaarste-economie gebouwd hebben omdat we zelf vergeten zijn wie we zijn; overvloedige wezens, verbonden met elkaar en met het leven.

De val van het kabinet afgelopen week heeft een enorme vloed aan visies, analyses en meningen gegeven op wat er aan de hand is in Nederland. We zien hierin een scherpe tegenstelling en verdere polarisering tussen het rechtse en linkse kamp. Ik maak me daar grote zorgen over, in aanloop naar de verkiezingen dit najaar. Beide maken ze elkaar, gevoed door de media, in niet mis te verstane bewoordingen uit voor grofvuil en lijken eerder tegenover elkaar komen te staan, dan dat er wordt gezocht naar een verbinding. Een verbinding die absoluut noodzakelijk is om te komen tot een beleid dat de gemeenschap dient, in plaats van nog verder afbreekt.

Tegelijkertijd neem ik iets interessants waar, namelijk dat er vanuit verschillende hoeken een oproep wordt gedaan om ons vastlopend systeem te analyseren, met elkaar in gesprek te gaan om samen te komen tot een nieuwe basis en nieuwe uitgangspunten om uit de knel te komen waar we collectief inzitten. Los van welke politieke stroming ook, van onderop. Ik noem hier Roxane van Iperen, die met haar essay Eigen planeet eerst aanzet tot gesprek en verdieping om met elkaar waarden te creëren voor onze uitgeholde democratie. Maar ook Wouter van Noort, die op Linkedin mensen uitnodigt om nieuwe ideeën en vormen te ontwikkelen om uit de huidige impasse te komen.

Het daagt mij uit om na de te denken wat nu precies de kern is van de reden waarom we vastlopen. Misschien wel het belangrijkste aspect is volgens mij onze kapitalistische economie, zijn achterhaalde uitgangspunten en de noodzaak om te komen tot het hervormen hiervan.

Eigenlijk is het heel dit voorjaar al een feest van overvloed in onze moestuin, die het centrum vormt van mijn werken met mensen aan de onderkant van de samenleving. Samen met mensen van de dagbesteding en vrijwilligers hebben we zaadjes en plantjes gepland die nu aan het groeien zijn en waarvan we de overvloedige vruchten aan het plukken zijn. Radijs, spinazie, raapstelen, diverse soorten sla, peultjes, meirapen, koolrabi, aardbeien, venkelknollen, rucola, het houdt niet op. Eén enkel tomatenzaadje kan uitgroeien tot een plant die duizenden nieuwe zaden oplevert, via tientallen of honderden vruchten. Het is overvloed in levende vorm, een werkelijkheid die ik iedere dag weer gespiegeld krijg.

Wat een contrast vormt deze werkelijkheid met de uitgangspunten van onze kapitalistische economie, die schaarste als vertrekpunt neemt. Denkers uit de 18e eeuw, zoals Adam Smith, Thomas Malthus en later David Ricardo en John Stuart Mill vertrokken allen vanuit één fundamentele aanname; er is nooit genoeg van alles om alle menselijke verlangens te bevredigen. Met andere woorden; behoeften zijn oneindig, middelen zijn beperkt.

Economie als de kunst van het kiezen bij schaarste. Deze definitie leeft nog steeds voort: het staat letterlijk in veel economieboeken voor scholieren en studenten. Dit uitgangspunt levert direct de kern op van het kapitalisme, namelijk schaarste als verdienmodel. Als iets zeldzaam is, is het duur, dus winstgevend. Als iets overvloedig is, is het gratis of waardeloos. Laat dit even tot je doordringen. In een economie gebaseerd op geld, heeft alleen datgene waarde wat schaars is. Dus is het winstgevend om schaarste, maar dus ook behoeften (kunstmatig) te creëren.

Wat doet dit verwrongen beeld van de werkelijkheid met ons mens en wereldbeeld? Denkers als Adam Smith hebben dit systeem bedacht en werd dit schaarstedenken in de 20e eeuw door Milton Friedman en andere neoliberalen verder geoptimaliseerd tot marktmechanisme. Gefaciliteerd vanaf de jaren 1980 door onze democratisch gekozen politieke leiders geeft dit precies de combinatie die de reden vormt waarom we nu vastlopen op zo’n beetje alle levensgebieden, zoals zorg, woningbouw, energie, onderwijs, voedsel etc.

Het is niet voor niets dat het idee van schaarste, waar ons systeem op is gebaseerd, zo diepgeworteld is in ons als mens. Hier ligt namelijk de diepere laag, die onder ons hele economische wereldbeeld ligt, namelijk het verlies van verbinding met onze eigen essentie, onze innerlijke bron, onze bron van overvloed die in onszelf ligt. En aansluit op de natuur die we buitens ons zien.

Onze economie van schaarste zou je dus kunnen zien als de uiterlijke manifestatie van onze innerlijke afgescheidenheid. Veel Westerse denkers hebben deze afgescheidenheid geprojecteerd op de wereld en hun idee over de economie. Hoe briljant zij eventueel ook waren, ze groeiden op in een cultuur waarin ratio belangrijker werd dan gevoel. Controle belangrijker dan (onderling) vertrouwen. Ik belangrijker dan gemeenschap. Bezit belangrijker dan zijn. Zij projecteerden hun innerlijke ervaring van leegte, onzekerheid en controleverlies op de werkelijkheid en maakten daar een theorie van. Terwijl de mens in zijn essentie ook verbonden, voelend, gevend en overvloedig is. Dat zijn we door de schreeuwende dominantie van de kapitalistische economie en zijn uitgangspunt van schaarste in alle hoeken van ons dagelijks leven, helemaal vergeten en kwijtgeraakt.

Als wij zelf de verbinding met onze innerlijke en natuurlijke overvloed kwijt zijn en daarmee ons vermogen tot liefde, creativiteit en vertrouwen, dan zien we die overvloed in de wereld niet meer, die ik dagelijks ervaar in mijn moestuin. Dan zien we alleen nog tekorten. Concurrentie. Angst. En bouwen we systemen die daarop gebaseerd zijn. Verzekeringen tegen pech. Banken om zekerheid te kopen. Concurrentie om schaarse middelen te verdelen. Regels om elkaar te wantrouwen. Hoge muren en grenzen voor vluchtelingen om onze veiligheid te garanderen. We ontwerpen de samenleving naar het beeld van een afgescheiden, gebroken en een gekwetste mens. Die door ons kapitalistisch systeem te gelde wordt gemaakt en uitgebuit. En precies dat loopt hopeloos vast. Precies in die knel zitten we met z’n allen. Dat vraagt om een fundamentele transitie en transformatie.

Als je deze analyse durft te maken van de kern van het probleem, ligt hier ook de oplossing. Als je namelijk gelooft dat wij een innerlijke bron van overvloed hebben, een holistisch uitgangspunt dat in heel veel levensbeschouwelijke stromingen te vinden is, dan volgt daaruit de volgende logische conclusie. Verbinding met jezelf leidt tot minder behoeftigheid. Verbinding met anderen leidt tot meer wederkerigheid. Verbinding met de natuur leidt tot meer vertrouwen in de natuurlijke cyclus van het leven waar wij onderdeel van zijn, leidt tot regeneratie en herstel, tot een economie van het genoeg.

Dat zou betekenen dat een economie niet meer gebaseerd hoeft te zijn op eigendom, schaarste, controle en concurrentie. Maar is het noodzakelijk dat we onze economie van schaarste omvormen tot een economie van delen, vertrouwen, wederkerigheid, zinvolheid in plaats van winst als belangrijkste doel. Daar zijn veel voorbeelden van, met name bij inheemse volkeren, die geen geld of schaarste-economie kenden. Zij gaven door, deelden, vertrouwden op seizoenen en wederkerigheid.

De gift-economie zoals beschreven door antropologen als Marcel Mauss gaat uit van overvloed, relaties, wederkerigheid. Permacultuur en circulaire economie, zoals Jan Rotmans dit verkondigt, zijn moderne ideeën die al in de onderstroom worden vormgegeven en proberen de natuurlijke overvloed weer centraal te stellen. We hebben voor deze fundamentele transitie wel moed nodig. De moed om bijvoorbeeld onze gehechtheid en verslaving aan materiële welvaart, die door ons systeem zeer ongelijk is verdeeld in de wereld, los te laten. Als we het contact met onze innerlijke overvloed herstellen, hebben we veel minder materie nodig dan we denken! Durven we die sprong te maken?

De huidige politieke crisis door de val van het kabinet Schoof is het gevolg van een veel diepere en bredere crisis in onze samenleving die al tientallen jaren gaande is. Nederland staat al jaren stil en is in feite onbestuurbaar. De kern in deze bredere crisis ligt volgens mij in de verouderde en ontoereikende uitgangspunten van onze kapitalistische economie. De kloof arm-rijk en de klimaatcrisis is onmogelijk op te lossen vanuit het kader van schaarste van onze kapitalistische economie. We moeten toe naar een economie van overvloed, die het beste van ons als mens naar boven haalt. En definitief afscheid nemen van onze huidige economie gebaseerd op schaarste, die het slechtste van onszelf naar boven haalt in de manier van macht en vijanddenken die we om ons heen zien. Nu is het moment om dit te veranderen!