Geen rode lijn maar een bloedrode draad

Dit kabinet houdt vooral zichzelf voor de gek. Het ondergraaft zijn eigen morele fundament.

Hoewel mensenrechtenorganisaties en deskundigen al geruime tijd spreken over Israëls genocidale optreden in Gaza, blijft het kabinet vasthouden aan het frame van een ‘oorlog’ tussen twee partijen. Ook als het gaat om Israëls overschrijding van het recht op ‘zelfverdediging’, komt Den Haag niet verder dan holle termen als ‘zorgelijk’, ‘rode lijn’ en ‘onderzoek’.

Daartegenover stond de indrukwekkende demonstratie in Den Haag, waar meer dan 100.000 mensen in het rood gekleed duidelijk maakten dat de rode lijn allang is overschreden. Het was een historisch signaal aan het kabinet dat het tijd is voor harde, concrete maatregelen in plaats van vrijblijvende taal als ‘streep in het zand’.

De terughoudendheid van de regering past in een bredere, pijnlijke lijn in de Nederlandse geschiedenis. Ook in het koloniale- en slavernijverleden tekent zich een patroon af van wegkijken en symbolisch taalgebruik. Er loopt een rode draad van ontkenning wanneer fundamentele mensenrechten in het geding zijn.

Een woestijn
Centraal in koloniale overheersing stond de ontmenselijking van de ‘raciale ander’. Deze werd niet erkend als volwaardig mens. Het beeld van Suriname als ‘rimboe’ of Arabisch-islamitische landen als ‘woestijn’ (of ‘zandbak’) is geen onschuldige metafoor. Het zijn denkbeelden die hele werelden reduceren tot lege, onontgonnen natuur, als plekken die zogenaamd verstoken zijn van menselijke beschaving. In deze voorstelling is de kolonisator niet de bezetter, maar de ‘ontdekker’ van een zogenaamd lege ‘nieuwe wereld’.

Beschavingen die daar al eeuwen floreerden, werden uitgewist of gedegradeerd tot primitief. Zo werd de koloniale aanwezigheid gelegitimeerd: niet als bezetting, maar als een beschavingsmissie. De realiteit van onderdrukking en bezetting rustte op diepgewortelde denkbeelden die mensen tot beesten, bezit of barbarij reduceerden. Deze systematische ontmenselijking vormde het morele fundament onder de koloniale praktijk, een fundament waarvan de echo’s vandaag de dag nog steeds doorklinken.

Zand in de ogen
Achter koloniale overheersing ging een ‘rationeel’ zelfbeeld schuil, een beeld waarin de ‘raciale ander’ werd voorgesteld als irrationeel, mysterieus of achterlijk. De Palestijnse denker Edward Said beschreef dit als oriëntalisme: het westerse discours waarin het Oosten niet alleen werd geromantiseerd als exotisch, maar vooral werd weggezet als minderwaardig. Zo positioneerde het Westen zichzelf als beschaafd, rationeel en modern, precies het zelfbeeld dat koloniale overheersing moest legitimeren.

Koloniale macht werd dus niet alleen afgedwongen met geweld, maar ook met verhalen. Met ‘wetenschap’, literatuur, kunst en bestuur werd het beeld geschetst van een ‘beschavingsmissie’. Wat in werkelijkheid neerkwam op exploitatie en onderdrukking, werd gepresenteerd als iets nobels: men bracht ‘orde’, ‘ontwikkeling’ en ‘vrede’. Termen als cultuurstelsel, pacificatie en politionele acties camoufleerden wat vaak neerkwam op grootschalig geweld.

Het was, en is, niets anders dan zand in de ogen strooien. Niet willen zien wat werkelijk plaatsvond. Zelfs na dekolonisatie bleef die verbloeming intact. De geschiedenis werd herschreven, verzacht en vaak zelfs verheerlijkt met ‘het heeft ook veel goeds gebracht’. Die frase, nog altijd niet verdwenen uit het publieke debat, is tekenend voor de onwil om het koloniale bloedvergieten recht in de ogen te kijken. Of zijn er toch lichtpuntjes?

Zand erover
Nog niet zo lang geleden, eind 2022, sprak de Nederlandse staat zich eindelijk uit over een donker hoofdstuk in haar geschiedenis. In een langverwacht moment bood premier Mark Rutte namens de regering excuses aan voor het slavernijverleden. In zijn eigen woorden, ‘in allerduidelijkste bewoordingen’, erkende hij slavernij als een misdaad tegen de menselijkheid, een ‘misdadig systeem’ dat wereldwijd ‘onnoemelijk veel mensen onnoemelijk veel en groot leed heeft gebracht’.

Rutte haalde de Surinaamse verzetsheld Anton de Kom aan. In Wij slaven van Suriname lezen we, zei hij, over de meest gruwelijke straffen en mensonterende praktijken: ‘geseling tot de dood erop volgde, afgehakte ledematen, brandmerken in het gezicht. Elke pagina een getuigenis van onrecht – en niet alleen in Suriname, maar onder Nederlands gezag overal in de voormalige koloniën’.

Dat excuus kwam niet uit het niets. Het was het resultaat van jarenlange inzet en verzet van activisten, denkers, nazaten, wetenschappers en politici die bleven aandringen op erkenning. Het was, voor velen, een historische doorbraak. Nederland leek eindelijk bereid om in de spiegel te kijken, om verantwoordelijkheid te nemen. Zand erover, toch?

Kop in het zand
Premier Rutte sprak eind 2022 als een historicus toen hij zijn excuses aanbood voor het Nederlandse slavernijverleden. Hij citeerde Anton de Kom, gaf ruimte aan de gruwelijke feiten, en voegde daar een persoonlijke noot aan toe: “Lange tijd dacht ik (…) het slavernijverleden is geschiedenis die achter ons ligt. Maar ik had het mis. Want eeuwen van onderdrukking en uitbuiting werken door in het hier en nu. (…) We delen niet alleen het verleden, maar ook de toekomst. Dus zetten we vandaag een komma, geen punt.”

Een betekenisvolle komma, aldus Rutte. Maar opvallend genoeg liet Rutte een ander belangrijk hoofdstuk uit Wij slaven van Suriname onbenoemd: het deel dat De Kom wijdde aan Het tijdperk der ‘vrijheid’. De Koms komma’s boven vrijheid stonden niet voor niets. Hij beschreef een systeem van koloniale onderdrukking dat decennia na de afschaffing van de slavernij standhield, met uitbuiting, geweld en racisme als harde realiteit.

Rutte verwees wel naar het boek, maar sloeg dit deel over. Terwijl juist dáár, in die zogenaamd vrije periode, de continuïteit van het ‘misdadige systeem’ zichtbaar wordt. De Kom leefde onder dat onderdrukkende systeem en tekende zijn ervaringen op, in hetzelfde Wij slaven van Suriname. Als zelfs een premier die zich als historicus presenteert ervoor kiest dat koloniale hoofdstuk niet onder ogen te zien, bevestigt hij precies wat hij zei: ‘eeuwen van onderdrukking werken door in het hier en nu’ en dus ook in de onderdrukking van het koloniaal verleden en de doorwerking daarvan.

Een huis op los zand of rots bouwen
Eeuwen van koloniale onderdrukking laten hun sporen na, niet alleen in het verleden, maar ook in de manier waarop vandaag de ‘raciale ander’ word benaderd. Die erfenis is zichtbaar, voelbaar, tastbaar. In hoe er gesproken wordt over Gaza en in hoe een Palestijns leven minder lijkt te tellen. De koloniale logica stelt of er überhaupt menselijk leven is. En als dat er al is, dan is het volgens die logica geen beschaving. Niet iets wat behouden, beschermd of gerespecteerd hoeft te worden. Gaza wordt letterlijk en figuurlijk met de grond gelijkgemaakt. Wat rest is zand, een oriëntalistische ‘zandbak’ in wording, klaar om door Trump & co te worden ‘ontwikkeld’ tot een soort ‘Riviera van het Midden-Oosten’.

Koloniale overheersing leeft voort. En ook Nederland is er niet immuun voor. De excuses voor het slavernijverleden, uitgesproken door premier Rutte in 2022, leken een stap naar erkenning. Een komma, geen punt, zei hij. Maar inmiddels lijkt die komma een vraagteken.

Wat doet Nederland met de oproepen van deskundigen om de situatie in Gaza bij naam te noemen? Wegwuiven. Hoe reageert het op beelden van massavernietiging? Wegkijken. Hoe verhoudt het zich tot Israël? Als vriend die nooit op z’n gedrag wordt aangesproken. Wat zegt het als mensenrechten worden geschonden? Dat het ‘zorgelijk’ is en er een ‘onderzoek’ moet komen. Dit kabinet houdt vooral zichzelf voor de gek. Het ondergraaft zijn eigen morele fundament. Niet bereid zijn het gewelddadige verleden onder ogen te zien, is bouwen aan een toekomst op los zand, met streepjes in het zand. Sta niet aan de verkeerde kant van de geschiedenis. Koloniaal ontmenselijken en verhullen brengt zelfontmenselijking tot stand.