Gij zult de naam van de heer uw God niet ijdel gebruiken

Zaak is dat verantwoordelijke burgers niet in de val lopen van onderdrukkingen die zogenaamd overeen komen met Gods wil.

De titel van deze column is het derde gebod van de tien geboden. In het eerste gebod geeft de God van Mozes aan dat Hij geen andere goden naast zich duldt. In het tweede gebod wordt mensen verboden afgodsbeelden neer te zetten en te aanbidden en in het derde gebod zegt Hij via Mozes dat Hij niet wil dat zijn naam bespot wordt of dat zijn naam gebruikt wordt om negatieve menselijke daden goed te praten. ‘Zijn naam ijdel gebruiken’ noemt de bijbel dat. Met andere woorden, de God van Mozes wil niet voor iemands karretje gespannen worden. Nou was dat in die dagen gebruikelijk. Allerlei stammen, ook de stam van Mozes, bevochten elkaar en beweerden dan dat hun God deze strijd goed keurde c.q. zelfs stimuleerde. Mozes wilde aan deze kwade gewoonte een einde maken, vandaar het derde gebod.

Maar triest voor Mozes en zijn opvolgers, er is geen gebod dat zo vaak overtreden is als dit gebod. Want ja, het bleven mensen en omdat de stam van Mozes na hun vlucht uit Egypte een vaste woonplaats zocht, kwamen zij in conflict met vijandige stammen. Als een rode draad zie je echter in het zogeheten Oude Testament een afwisseling van veroveringstochten waarbij de naam van de God Jaweh ijdel gebruikt wordt en pleidooien van profeten en hoofdlieden om geschillen op een vreedzame wijze op te lossen. Zie bijvoorbeeld het verhaal van Job die nadat hij zijn bezit, zijn kinderen en alles kwijt is, zijn vrienden overtuigt dat rechtvaardigheid en liefdevolle menselijkheid centraal blijft staan, of de wijsheid van Salomon en de tientallen profeten die de heersende klasse keer op keer voorhouden dat zorg voor weduwen en wezen een plicht is en dat uitbuiting en onderdrukking van armen kwaad is en uiteindelijk zal leiden tot de ondergang.

Een ommekeer lijkt er te gaan plaatsvinden bij het optreden van de joodse prediker Jezus. Hij houdt consequent vast aan het derde gebod en laat zien dat geweld nooit een oplossing is maar dat alleen liefdevol handelen en overleg zinvol is. Denk o.a. aan zijn verhalen over de barmhartige Samaritaan, de verloren zoon en het voorkomen van de steniging van een overspelige vrouw. Denk verder aan zijn uitspraken als; heb uw vijanden lief; zegen hen die u vervolgen en zijn uitspraken in de Bergrede. Dat permanente pleidooi voor geweldloosheid, gevoegd bij zijn kritiek op de bestaande maatschappelijke situatie, leidde tot irritatie en woede bij de gevestigde priesterkaste. Zij arresteerden hem en veroordeelde hem, in overleg met de Romeinse bezetter, tot de doodstraf aan  het kruis. Zijn aanhangers waren ontzet, konden niet geloven dat hij echt dood was en verspreidden zoveel mogelijk zijn pleidooi voor een liefdevolle, humane samenleving.

Na de dood van Jezus werden zijn aanhangers vervolgd en op een gegeven moment ontvluchtten zij hun land en vestigden zich onder meer in Rome, destijds de hoofdstad van de wereld. Ook daar werden ze vervolgd omdat zij de Romeinse keizer niet wilden aanbidden. Tegelijkertijd steeg hun invloed omdat steeds meer vrouwen en slaven zich aansloten bij deze nieuwe beweging. Het christendom vond namelijk alle mensen gelijkwaardig en dat sprak onderdrukte vrouwen en slaven aan.

De invloed van de christelijke beweging werd na een paar honderd jaar zo groot dat zelfs enkele leden van de heersende elite zich tot het christendom bekeerde waaronder keizer Theodosius. De christelijke Theodosius verhief in het jaar 397 het christendom tot staatsgodsdienst en alle andere godsdiensten werden verboden. In één klap was de christelijke beweging van onderdrukte minderheid gepromoveerd tot de heersende elite. Toen een aantal decennia later het Romeinse Rijk ten onderging door binnenvallende stammen zoals de Germanen was de organisatie van de christelijke kerk de enige die het bestuur van het omvangrijke Rijk, in feite heel West Europa, over kon nemen.

Tja, als je dan als officiële staatsgodsdienst zoveel macht hebt, dan is het ook verleidelijk om organisaties en bewegingen die het niet met je eens zijn met geweld tot de orde te roepen. En dat gebeurde ook. Alle christelijke bewegingen die een, volgens de dan gevestigde Rooms Katholieke kerk, ‘ketterse’ leer aanhingen, werden te vuur en te zwaard bestreden. Bekend is de strijd tegen de Katharen en natuurlijk de strijd tegen de heidenen. Alle inwoners van Europa moesten christelijk worden. Van het geweldloze christendom van de eerste eeuwen bleef weinig over. Als jongetje op een katholieke school leerden wij dat de middeleeuwse kruistochten een heldhaftige strijd waren in het terugdringen van vreemden uit het ‘heilige land’. Duizenden boeren en edelen sloten zich spontaan aan en allemaal droegen ze een wit kleed met op de rug de tekst  ‘GOD WIL HET!’. Als volwassene leerde ik pas dat het in feite ging om het openen van een handelsweg. Hetzelfde verhaal bij het ontstaan van de slavernij en het kolonialisme. De westerse machten zagen een winstmodel maar het werd gebracht als een groot christelijk beschavingsoffensief.

Gelukkig kwamen er ook machten op binnen de christelijke beweging die terug wilden naar de oorspronkelijke spirituele gedachten van Jezus en zijn volgelingen. Zij richtten kloosters op die gekenmerkt waren door soberheid en het helpen van de veelal arme bevolking. Een belangrijke orde was die van de heilige Franciscus (1182-1226) naar wie de vorige Paus zich genoemd had. Ook de Franse Revolutie (1789) was deels een strijd tegen de oppermachtige kerk. Christelijke waarden als gelijkheid, medemenselijkheid en rechtvaardigheid werden onbewust overgedragen aan het socialisme en een nieuw tijdperk begon. Maar ook in deze nieuwe tijd bleven nieuwe machthebbers, ondanks mooie beloften, vasthouden aan kolonialisme, slavernij en vrouwenonderdrukking. Maar ook opnieuw en met toegenomen kracht ontstonden bewegingen die de onderdrukkende krachten bestreden. Ik noem hier de vakbeweging, de vrouwenbeweging en een halve eeuw later de antislavernij en de antikolonialisme beweging. Na de Tweede Wereldoorlog kwam daar nog bij de mondiale anti-armoedebeweging en de milieu/klimaatbeweging.

Wat ik zelf meegemaakt heb aan onderdrukkende machten die allen verklaarden dat hun beleid overeen kwam met Gods wil, is onze politionele actie in Indonesië, Vietnam, Angola, Zuid-Afrika, Chili en Nicaragua. Keer op keer stond een groot deel van de officiële kerkelijke organisaties achter het totalitaire beleid en tegelijkertijd ontstond er een minderheid binnen kerkelijke organisaties die zich, vaak samen met sociaalliberale organisaties, tegen dit beleid keerde. Hoewel de dissidenten binnen de kerken tot een minderheid behoren, is hun invloed vele malen groter dan hun omvang zou doen vermoeden. Dat komt omdat de heersende groep waar ze zich tegen keren bij confrontatie moet erkennen dat de waarden waar deze minderheid voor staat in feite de oorspronkelijke joods-christelijke waarden zijn waar ook zij in principe achter staan, of waar zij in principe achter zouden horen te staan. Hoe de strijd tussen de minderheid en meerderheid in de kerken verloopt, is op dit ogenblik goed te volgen in het commentaar op het huidige oorlogsmisdadige beleid van Israël. Waar een kerkelijke minderheid zich fel keert tegen dit beleid, wil de meerderheid de kwestie nuanceren en een afwijzende uitspraak uitstellen. Overigens zijn beide het er over eens dat ook HAMAS een oorlogsmisdadige organisatie is.

Kortom, de rode draad van veroveringszucht en geweldloze discussies is ook in deze en toekomende tijd springlevend. Zaak is dat verantwoordelijke burgers niet in de val lopen van onderdrukkingen die zogenaamd overeen komen met Gods wil, maar in feite bezig zijn met de naam van hun Heer ijdel te gebruiken, maar dat mensen zich aansluiten bij kritische kerkelijke of niet-kerkelijke minderheden die streven naar een menswaardige samenleving zoals die bepleit en zo lang als mogelijk uitgevoerd werd door de eerste christenen. Ik wens de wereldwinkels in deze strijd veel succes.