Herdenken? We hebben het toen laten gebeuren en het gebeurt nu weer

Als we nu niet handelen, onze verantwoordelijkheid niet nemen, herdenken we over vijf jaar de voltooide genocide in Gaza. Aldus Liesbeth Zegveld zondag in Buitenhof. Hiermee verwoordde ze dat de geschiedenis van de toekomst nu gaande is; we zitten er middenin, en velen vragen zich af wie er straks ‘aan de goede kant van de geschiedenis’ staat.

Maar om die vraag te beantwoorden zit ons ego in de weg, en onze beperkte blik. Als je midden in een situatie zit, kun je niet alles overzien. We zijn van nature geneigd aan te nemen dat we deugen en dat we nu betere mensen zijn dan vroeger. Hoe oud mensen ook zijn, op elke leeftijd denken ze dat ze het grootste deel van hun ontwikkeling achter de rug hebben en vanaf nu niet meer zoveel zullen veranderen of leren: hun geschiedenis is voltooid. Maar op elke leeftijd blijken ze zich daarin te vergissen: ze veranderen daarna meer dan ze hadden verwacht. Daarom de naam end of history-illusion voor dit verschijnsel.

Ik denk dat we deze illusie ook collectief hebben, als samenleving. We zien onze maatschappelijke en culturele normen, waarden, wetten en gebruiken als beter dan die uit vroeger tijden. We kijken neer op barbaarse praktijken uit het verleden, zoals slavernij, kinderarbeid, kolonialisme, en denken dat onze morele ontwikkeling nu wel zo’n beetje voltooid is. Vanuit onze huidige maatstaven zijn we geschokt over hoe ‘fout’ mensen in vroeger eeuwen soms waren. We bieden er alsnog onze excuses voor aan of willen zelfs hun fouten herstellen: straatnaambordjes verwijderen, teksten in boeken veranderen, bijvoorbeeld het N-woord. De tijdgeest is veranderd, we kijken door een andere bril. We beseffen hoezeer we etnische minderheden en de inheemse bevolking van gekoloniseerde landen hebben onderdrukt, uitgebuit en achtergesteld.

Zelfkritiek
Toch worden nog steeds andere landen en zwakkere groepen benadeeld door onze levenswijze. We hebben onze vervuiling verplaatst naar landen waar onze producten en grondstoffen vandaan komen. We hebben zelf een enorme klimaatvoetafdruk, terwijl klimaatverandering in andere landen de meest desastreuze effecten heeft. We ontbossen andere landen om veevoer te verbouwen voor onze veestapel, we maken gebruik van goedkope arbeid in landen waar vaak nog sprake is van uitbuiting en kinderarbeid, en ook in eigen land worden arbeidsmigranten uitgebuit. 

Als we echt zo beschaafd en moreel ontwikkeld zijn geworden in de loop van de geschiedenis, zouden we meer zelfkritiek hebben. We zouden de betrekkelijkheid van onze huidige denkkaders zien en beseffen dat die ook weer veranderen. We zouden misschien ook een ander beeld hebben van de keuzes die nu worden gemaakt in relatie tot Israël: de mogelijk vertroebelende rol van onze handelsbelangen, van de etniciteit van de slachtoffers in Gaza, en het contrast tussen wat we zéggen over het beschermen van de internationale rechtsorde en wat we feitelijk dóen (en nalaten).

Geen reden tot zelfgenoegzaamheid
Ik zie ook een contrast tussen het herdenken van de slachtoffers van de genocide in de Tweede Wereldoorlog, en de huidige reactie op de genocide die gaande is as we speak. Gezamenlijk rouwen kan voor velen een belangrijke verbindende functie hebben, daar wil ik niets aan afdoen. Ook stilstaan bij de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog, en oordelen over de mensen die daar destijds aan hebben bijgedragen, kan helpen de huidige normen te onderstrepen. Maar de wereld wordt niet beter van onze oordelen en onze 'nooit meer'-roep. De wereld wordt beter van wat we doen.

Maar wat dan? Dat het moeilijk is, zoals Grunberg tegenwierp in Buitenhof, is geen reden om achterover te leunen in cynisme. Zwijgen, achteroverleunen en “je kan er toch niks tegen doen” zeggen, bevestigt de status quo. Alleen al opstaan en je uitspreken, zoals velen gelukkig al hebben gedaan, is óók een daad. In de woorden van William James: “Act as if what you do makes a difference. It does.” Alles wat we doen maakt verschil, omdat we met ons gedrag voeding geven aan gedachten, en omdat we er ook anderen ermee raken en aansteken.

Laten we onszelf niks wijsmaken. We hebben het toen laten gebeuren en het gebeurt nu weer. Hoe zullen onze (klein)kinderen terugkijken op onze laffe houding tegenover landen die het internationaal recht schenden, omdat we onze handelsbetrekkingen met die landen belangrijker vinden? Of op de onherstelbare schade die we aanrichten aan klimaat en natuur, schade die hun leven zwaar en of zelfs onmogelijk zal maken, omdat wij geen enkele van onze westerse privileges wilden opgeven? Onze morele geschiedenis is niet voltooid, maar is gaande. Er is weinig reden tot zelfgenoegzaamheid. Uiteindelijk worden we misschien zelf wel de ergste barbaren ooit, in de geschiedenis van de toekomst.

Dit is een bewerkte versie van een column uit de laatste bundel van Roos Vonk, O nee dit gaat over mij.