Het democratisch Weimar-experiment, een les voor de toekomst van Nederland en Europa?

De strijd om de open samenleving mag niet worden verloren, maar het democratisch verhaal staat wel onder druk.

De Weimarrepubliek ontstond direct na de Eerste Wereldoorlog, en duurde 15 jaar, waarna Hitler aan de macht kwam. De republiek werd geleid door een sociaaldemocratische regering in een enorm verdeeld politiek landschap, waardoor de regering voortdurend bestookt werd door extreem linkse en extreem rechtse partijen. Bovendien moest Duitsland enorme herstelbetalingen ophoesten, en het uitblijven ervan leidde tot bezetting van het Ruhrgebied in 1923 door Franse en Belgische legereenheden. Daarop trad een nieuwe regering aan die de economie saneerde, de internationale samenwerking verbeterde, en de hoogte van de herstelbetalingen verminderde. Maar de beurskrach van 1929 bracht opnieuw grote malaise, waardoor mensen bedreigd werden in hun bestaanszekerheid, waarvan Hitler profiteerde.

De turbulente jaren van de Weimarrepubliek lijken zich in Europa te herhalen. Na een periode van 80 jaar relatieve rust steken extreem nationalistische bewegingen en leiders de kop op; de Hongaarse Burgerunie (Orbán), de nationaal conservatieve partij in Italië (Meloni), het nationaal samenwerkingsverband in Frankrijk (Le Pen), Alternatief voor Duitsland (Weidel), Partij voor de Vrijheid in Nederland (Wilders), of Vlaams Belang in België (Dewinter). Deze bewegingen en personen kunnen zorgen voor het uiteenvallen van de EU, en vormen een bedreiging voor de democratie. Blijkbaar is er in combinatie met de financiële crisis en corona een voedingsbodemontstaan voor nationalistische gevoelens bij veel burgers, die gevoed wordt door krachtige angstaanjagende uitspraken van de genoemde leiders over een tsunami van asielzoekers en het ten gronde gaan van de nationale eigenheid, en hun belofte oplossingen te bieden voor de grotendeels door henzelf bedachte of gecreëerde problemen.

Waardoor is er een voedingsbodem voor nationalisme? De huidige tijd van globalisme, complexe vormen van informatica en het jarenlang een neo-liberaal beroep doen op de eigen verantwoordelijkheid van de burger, roept een tegenreactie van nostalgie op van hen die niet mee willen of kunnen doen, zich aan hun lot overgelaten voelen en die zich bedreigd voelen in hun werk of leefomgeving. Mensen voelen zich bedreigd en zijn op zoek naar het oude vertrouwde.

Deze tegenreactie kan echter onbedoeld ruimte geven aan extremistische leiders die de democratie aan hun laars lappen en alle middelen geoorloofd vinden ter meerdere eer en glorie van henzelf. Denk aan de gezagsondermijnende acties van Trump in Amerika of de journalistieke censuur van Orbán in Hongarije,  de disproportionele wraakacties van Israël tegen hun buurlanden of de verloren gegane Arabische Lente in veel landen in Noord-Afrika en het nabije oosten.

Ook Hitler dankte zijn opkomst aan de tegenreactie van gewone mensen tegen de slechte en als vernederend ervaren leefomstandigheden, waardoor mensen massaal (31%) op de NSDAP gingen stemmen. Als de doos van Pandora eenmaal is geopend, is hij moeilijk te sluiten. In het kielzog van de “gewone man”, volgden leraren, wetenschappers, artsen, psychologen, filosofen, die daartoe werden verleid door de ideeën van het nazisme met een theoretisch sausje te overgieten over Über- en Untermenschen. Theorieën over natuurlijke selectie, rassenleer, karaktervorming, intelligentie werden ter rechtvaardiging van het gruwelijk regime wijdverbreid. Nu worden deze  nazi-denkbeelden nog grotendeels verfoeid, maar vergelijkbare beelden steken de kop op. De gedachten over de joden en Roma destijds lijken soms erg op de uitspraken over migranten nu. Net als in andere landen was er ook in Nederland (NSB 10%) en Vlaanderen (VNV 16%) een groter draagvlak voor extreem nationalistische partijen dan dat we graag willen geloven.

Nog steeds zijn veel mensen gevoelig voor denkbeelden van absolutistische leiders, en ook in ons land en ons omringende landen trekken populistische leiders veel stemmen. Ook weldenkende mensen worden verleid om op partijen te stemmen die halve waarheden, leugens of onzin verkondigen. Democratie is niet vanzelfsprekend, en moet voortdurend worden bevochten. Dat betekent dat links en het sociale midden (christelijk en liberalen) meer moeten inzetten op de kern van bestaanszekerheid en met elkaar samenleven. De strijd om de open samenleving mag niet worden verloren, maar het democratisch verhaal staat wel onder druk. De nationalisten voelen zich sterk, en daarom moeten de democraten een krachtig, zichtbaar en voelbaar tegengeluid laten horen. Solidariteit en emancipatie moeten wegblijven van 1 issue bewegingen. Een open samenleving doet recht aan alle mensen en draagt zorg voor alle kwetsbaren en bedreigden. Weg van het xenofobische dikke ik en terug naar het samen.