Het gemak van de dictatuur

In de nieuwste nieuwsbrief van Kees Verhoeven, oud-Kamerlid voor D66, gaat het over de teloorgang van democratie. Hij verwijst daarbij naar Roxanne van Iperen “die constateert dat de teleurstelling in de democratie zo groot is dat sommige mensen denken dat we een tijdelijke dictatuur nodig hebben”.

Haar boek ‘Eigen planeet eerst’, dat gaat over de vraag of democratie de klimaatcrisis kan bestrijden, moet ik overigens nog lezen maar los daarvan is het een opvatting die vaker klinkt, dat er sprake is van teleurstelling en de kiezer zich daarom afwendt van democratie. Dat lijkt ook klip en klaar maar het is een analyse die, naar mijn mening, voortkomt uit onze kapitalistische manier van denken. Alles wordt daarin gereduceerd tot rationele consumptie.

Zo bekeken wordt democratie terzijde geschoven omdat het niet meer voldoet aan de verwachtingen. Zoals je ook een product wegdoet omdat het niet meer bevalt of er iets makkelijkers voor in de plaats komt. Wie een elektrische fiets heeft gaat niet meer terug naar een vermoeiend spierkracht model, hoogstens als home trainer. Dat laatste laat al zien dat de rationaliteit van mensen wat minder geniaal in elkaar zit dan ze zelf graag denken. Ze dringen iedere vorm van lichaamsbeweging terug, met afstandsbediening, roltrap en auto, en moeten vervolgens op een loopband gaan staan om hun gezondheid te redden.

Maar laten we het dan eens op een andere consumentenmanier bekijken. Een product wordt gedumpt als er iets makkelijkers voor in de plaats komt. Niemand gebruikt meer een vaste telefoon. Dat heeft niets te maken met de kwaliteit van de gevoerde gesprekken maar omdat een mobiel nu eenmaal handiger is.

Voor de kiezer geldt hetzelfde. Die hoeft dankzij de PVV geen lastige afwegingen meer te maken of moeilijke oplossingen te kiezen. Alles is de schuld van asielzoekers, migranten, moslims, mensen die niet wit zijn, vreemdelingen. En van links natuurlijk. Dat is wel zo makkelijk. Ineens ben je nergens meer verantwoordelijk voor, hoef je nergens meer over mee te denken. De PVV is niet alleen de partij van de luie politici maar ook van de luie kiezer.

Dat laatste stond nooit ter discussie. Dat onderwerp werd 'taboe' verklaard. Media volgden wel het 'serieus nemen'-mantra slaafs. Overal is permanent aandacht voor het wel en wee van de ultrarechtse kiezer die veelal ongehinderd de grootst mogelijke onzin mag verkondigen. En voor de onderwerpen waar die het graag over heeft. Migratie natuurlijk. En migratie. En niet te vergeten migratie.

Kijk waar het ons gebracht heeft. We zijn de anti-democratische kiezer, die stemt op een eenmanspartij met een dictator aan het hoofd, 20 jaar serieus gaan nemen en nu staat de democratie aan de rand van de afgrond. De PVV regeert maar bakt er niks van. Faber mag graag roepen dat ze zelf het beleid is maar dat moet vooral verhullen dat ze helemaal geen beleid heeft. Wat ze altijd heeft beloofd, kan immers niet. Dat zeiden andere politici al vaker maar nu komt ze er zelf ook achter, voor zover ze tot enig inzicht in staat is. Ze is vooral druk om te zorgen dat niemand het ontdekt. Vandaar de lintjes weigeren, de kinderuitjes verbieden. Rel, rel, rel.

Verhoeven wijst op het neoliberalisme en de doorgeslagen meritocratie - je hebt alles alleen maar aan jezelf te danken - als oorzaken voor het verlies van vertrouwen in de democratie. “Afgelopen decennia lag de focus op het individu en dat is ten koste gegaan van gemeenschapszin, sociale samenhang en onderlinge verbondenheid.” Dat zal vast spelen maar is er niet nog iets anders aan de hand? Is het gemak van de anti-democratie niet gewoon salonfähig gemaakt?

De afkeer van democratie is geen nieuw verschijnsel, weet iedereen die wel eens een taxi neemt of verjaardagen viert in familieverband. Het is ook niet voorbehouden aan angstige of teleurgestelde burgers. In de jaren ‘70 opperde prins Bernhard in een geruchtmakend interview dat het parlement maar eens een tijdje aan de kant geschoven moest worden zodat een sterke man schoon schip kon maken. Terwijl de prins als ervaringsdeskundige beter had kunnen weten. In zijn vaderland had het dertig jaar eerder tot de grootste ramp uit de geschiedenis geleid. Maar hardleersheid is een veel voorkomende karaktereigenschap in anti-democratische kringen. Hardnekkige ontkenning hoort daar ook bij, of het nu om de klimaatcrisis gaat of genocide.

Wat wel nieuw is, is dat andere - rechtse - partijen, van VVD en NSC tot SGP, een dergelijke houding niet meer als gevaarlijk zijn gaan zien. Ze kunnen zich niet voorstellen dat het zo’n vaart zal lopen. Das war einmal. Kijk naar de VS en je zie wat voor vaart het in no time kan krijgen. Het land is verloren, in ieder geval voor de nabije toekomst.

Met anti-democratische stromingen in zee gaan om democratische problemen op te lossen is als met een brandende lucifer op zoek gaan naar een gaslek. En dat is de angstige crisis die we nu beleven. We proberen gewoon door te leven terwijl we wachten op de explosie.