Het laatste klimaatgevecht

Veel activisten strijden niet alleen tegen onrechtvaardige maatschappelijke ordeningen, maar ook tegen de feiten.

Wie nu strijdt tegen klimaatverandering lijkt wel erg optimistisch. Extinction Rebellion eist nog dit jaar netto nul koolstofvervuiling! Via geweldloze acties vraagt XR onvermoeid aan de staat om het probleem op te lossen met politieknuppels als antwoord. Het publieke debat rept inmiddels wel over een klimaatcrisis en suggereert met die term dat deze bezworen kan worden. Alsof met genoeg gedolven koper voor zonnepanelen het probleem opgelost is. Dit is echter geen crisis, maar een catastrofe. Daar past een beter verhaal bij – een van een laatste, heldhaftige strijd tegen beter weten in.

Het is namelijk te laat om onder de grens van 1,5 °C opwarming te blijven. Ook met wensdenken gaat het niet lukken. Het IPCC stelde vijf scenario’s op over het toekomstige traject welke de koolstofvervuiling aan kan nemen, de Shared Socioeconomic Pathways. Het kan niet rooskleuriger dan SSP1-1.9, waarin de wereld er vol voor gaat de uitstoot naar netto nul te brengen. Dat lukt rond 2050, waarna de opwarming zich waarschijnlijk beperkt tot 1,4 °C tussen 2081 en 2100.

Maar zelfs dit scenario schetst een opwarming van 1,6 °C tussen 2041 en 2060. De temperatuur moet dalen door veel koolstof uit de lucht te halen. Dat zou moeten met technologie die tot nu toe niet werkt op grote schaal. Daarnaast neemt het IPCC kantelpunten te weinig mee. Dit zijn effecten waardoor de aarde sneller opwarmt, zoals het albedo-effect van een smeltende Noordpool. Kortom, SSP1-1.9 is sciencefiction.

Ondertussen zijn de effecten van de klimaatcatastrofe al daar, met onder andere extreem weer. Het eerste jaar boven de 1,5 °C is al een feit. Volgens recent onderzoek van de toonaangevende expert James Hansen en zijn team gaat deze grens sowieso gehaald worden in dit decennium, omdat onder andere het verkoelende effect van vervuilende deeltjes in de lucht is onderschat. Sterker nog, Hansen verklaart het doel van 2 °C voor dood. Succes om al die koolstof weer uit de lucht te halen!

Veel activisten geven het kapitalisme de schuld van deze precaire situatie. Daar zit zeker wat in. De term blijft echter lastig te definiëren, zoals historicus Fernand Braudel al verzuchtte. De een noemt de vereiste van eeuwige economische groei als de kern van het probleem. Een ander wijst erop dat die noodzaak voortkomt uit het private bezit van de productiemiddelen. Kate Raworth droomt van een donutmodel, waarbij de mens leeft binnen de grenzen van de planeet. Die donut is vooral een intellectuele lekkernij. Rode overvloed moet ergens vandaan komen.

Een ander systeem zoals socialisme zou inderdaad voor minder koolstofvervuiling kunnen zorgen. Het is echter een fantasie om te denken dat olie en kolen in de grond waren gebleven, als het socialisme in plaats van kapitalisme de feodale ordening van de Middeleeuwen hadden opgevolgd. Voorbij de politiek-economische realiteit spelen ook biologische mechanismen een rol. Veel activisten strijden niet alleen tegen onrechtvaardige maatschappelijke ordeningen, maar ook tegen de feiten.

Tot aan de Industriële Revolutie volgden de bevolkingsaantallen een malthusiaanse dynamiek. Een stijgend inkomen stimuleerde de bevolkingsgroei, waardoor inkomens weer daalden, wat weer leidde tot een daling van de bevolking. De mens raakte dankzij de ontwikkeling van fossiele brandstoffen echter losgekoppeld van deze dynamiek. Sindsdien stijgt zowel de consumptie als de bevolking als een malle. Dat dit heeft geleid tot een enorme ecologische schade, behoeft geen toelichting.

Door het ‘maximum power principle’ zullen mensen ongeacht de specifieke politiek-economische ordening fossiele brandstoffen gebruiken. Men kan homo sapiens als geheel zien als een zichzelf organiserend systeem. Zoals ecoloog Howard T. Odum dat verwoordt, streven zulke systemen altijd naar de maximale opname van energie. Een efficiënter gebruik van energie leidt niet tot minder, maar meer verbruik. De bekende paradox van Jevons stelt dat ook – als een grondstof minder gaat kosten, zal dat de vraag naar die grondstof juist stimuleren.

Dit zogenaamde ‘rebound-effect- zit in de mens gebakken. De vroege mens kreeg meer energie tot hun beschikking, maar dit kwam niet door het verlagen van de kosten om die energie te verkrijgen. Zoals een onderzoek uit 2021 stelt, staken jagersverzamelaars juist veel energie in het verkrijgen van energie vergeleken met andere primaten. De auteurs stellen daarbij dat hun onderzoeksresultaten suggereren dat efficiencyslagen, zoals het ontwikkelen van gereedschap, vooral werden benut voor het inwinnen van meer energie.

Helaas, elke druppel olie die rendabel uit de grond kan worden gehaald, zal uit de grond worden gehaald. Er speelt daarnaast nog steeds een malthusiaanse dynamiek, alleen nu met extremere pieken en dalen van de wereldbevolking. Los van de andere ecologische schade die de mens veroorzaakt, zal de klimaatcatastrofe alleen al zorgen voor een flinke populatiecorrectie in te korte tijd. Daar gaan gladde praatjes over in balans leven met de natuur, minder spullen willen met zijn allen of technologische oplossingen niets aan veranderen.

Toch zijn er politieke keuzes te maken. Daar helpt het juiste verhaal bij. Laat ons niet meer praten over een crisis die bezworen kan worden, maar een catastrofe die we moeten overleven. Bij de onontkoombare populatiecorrectie kunnen we ervoor kiezen goedschiks of kwaadschiks ten onder te gaan. Samen kunnen we ervoor strijden zoveel mogelijk van ons te redden en een zo schoon en rechtvaardig mogelijke wereld achter te laten.

In een uitdagend essay roemt Pamela Swanigan het idee van de ‘long defeat’. Dit begrip komt uit het werk van J.R.R. Tolkien. Hij neemt daarin een langdurend perspectief aan waarin de nederlaag onvermijdelijk voelt. De geschiedenis is een continue strijd tegen het altijd terugkerende kwaad. Elke overwinning is tijdelijk, ook de vernietiging van de ring. Het komt erop aan vol te houden bij de tegenslagen. Laten we kijken naar de menselijke soort zoals de Elven naar Midden-Aarde. Elke bevolking gaat vroeg of laat in verval, maar er overleven er genoeg om het na te vertellen; zo zal het ook nu gaan.

De strijd voor een schone en rechtvaardige wereld is misschien een achterhoedegevecht, maar opgeven is geen optie. Zij die om deze waarden geven, leveren nu een laatste, heldhaftige slag. Denk bijvoorbeeld aan de mythe over de driehonderd spartanen versus een overmacht aan perzen in de slag om Thermopylae. Om in de taal van Tolkien te blijven: laten we samen optrekken tegen de Sarumannetjes van deze wereld. We hebben nieuwe Frodo’s nodig, Gandalfs, een Sam Gewissies zeker. We heffen de vuisten en dumpen de ring!