Het mysterieuze ritueel van de benoeming tot burgemeester

In Nederland lijkt het alsof inwoners hun burgemeester kiezen, maar in werkelijkheid is het een zorgvuldig geregisseerd spel van politieke vriendjes en achterkamertjes. De mediahype rond Esmah Lahlah in Tilburg is vooral ruis; het probleem ligt in het systeem zelf, niet in één persoon met ambities. Het systeem vraagt om dit soort rare praktijken.

 De macht ligt misschien bij raadsleden en de minister, die bepalen op papier wie aan het hoofd van het college komt. Maar is het transparant en democratisch? Hebben de inwoners wel genoeg invloed Burgemeesters worden vaak beloond voor trouw aan de partij. Wie mag de prijs - een mooie ambtsketen - ontvangen? Andere, nieuwe, betere kandidaten hebben nauwelijks een kans. Dit is schijndemocratie en een vorm van politiek nepotisme. Een zuivere democraat zou mordicus tegen dit soort procedures zijn. 

Burgemeesters zijn geen plaatselijke koningen met alleen lintjes-bevoegdheden; zij hebben echte macht en dagelijkse verantwoordelijkheden. Ze leiden het College van Burgemeester en Wethouders. Hebben mandaat bij belangrijke aanstellingen, zijn natuurlijk verantwoordelijk voor openbare orde en veiligheid. In crisissituaties - van grote incidenten tot kleinere noodsituaties - staan zij aan het roer en hebben ze beslissingsmacht met directe gevolgen. Een burgemeester heeft veel meer macht en invloed dan een koning van dit land.

De gemeenteraad heeft slechts de schijn van controle over de aanstelling. In de surrealistische werkelijkheid speelt zich een grappig toneelstuk achter gesloten muren af. Zonder toeschouwers want die hebben hierover niets te zeggen. 

De raad stelt een profielschets op, zogenaamd samen met burgers. Maar het is meer een traditioneel gebruik met gebruikelijke woorden. Het zegt weinig over wie het ambt daadwerkelijk mag krijgen. Alles lijkt zo open en eerlijk, maar de buitenwereld - binnen de grenzen van de gemeente - kijkt naar een magisch voorspelbaar raadselachtig schouwspel van lobbyen, mechanismen, formulieren en wenslijstjes van personen en partijen.

 Daarna selecteert de raad uit eigen midden een vertrouwenscommissie die sollicitatiegesprekken voert met de 'kandidaten' die door de Commissaris van de Koning zijn voorgeselecteerd. Daar is ineens de macht met sleutel in handen van één persoon. Dat de kandidaten meestal uit dezelfde politieke kringen komen is geen toeval maar wel gewoon politieke kansbereking. De commissie doet een aanbeveling van twee kandidaten, om de schijn op te houden, en de raad maakt wederom achter gesloten deuren een keuze. Zonder debat en zonder argumenten. 

De naam van de 'gelukkige eerstaanbevolen kandidaat' - die trouwens flink heeft laten lobbyen - wordt pas bekendgemaakt wanneer alles al beklonken is met een goed glas in een achterkamertje met de poltieke elite. We aanschouwen een archaïsche soort van 'witte rook'-ceremonie waarbij de nieuwe burgemeester uiteindelijk zijn zegen op het balkon van het stadhuis geeft aan het volk. Alsof we kijken naar de zoveelste niet spontane aflevering van een slechte soapserie.

Uiteindelijk tekent de Kroon bij Koninklijk Besluit, op voordracht van de minister van Binnenlandse Zaken, alsof het een rituele zegel van partijpolitieke goddelijke goedkeuring betreft. Afwijken van de aanbeveling is mogelijk. Natuurlijk. Theoretisch, in de praktijk een utopie. Macht blijft binnen vriendjeskringen, en buitenstaanders mogen glimlachen en hopen ooit op een machtig lijstje te belanden.

Nederland is in Europa een raar eigenwijs buitenbeentje. Waar in Engeland, Duitsland, Italië en Frankrijk burgemeesters direct door de burgers worden gekozen, en in Spanje en België burgers indirect invloed uitoefenen via de raad of gewestregering, blijft Nederland vasthouden aan dit bizar, bureaucratisch, ondemocratisch en omslachtig benoemingssysteem.

Intussen experimenteren andere landen met meer directe legitimiteit en werkelijke lokale betrokkenheid, maar in Nederland is er vooral even ruis bij de landelijke verkiezingen als een burgemeesterspost past in polarisatie en framing. Dit land van polderdemocratie is trots op het handhaven van een procedure die burgemeesters vaak meer tot een symbool van partijbeloning maakt dan tot daadwerkelijke kundige representant van de inwoners van een gemeente.

Steeds meer deskundigen, raadsleden, bestuurders en zelfs burgemeesters erkennen dat er iets fundamenteel mis is. Waarom mogen inwoners wel de raad kiezen, maar niet degene die dagelijks ook de besluiten? Waarom moet de minister uit een coalitie in Den Haag het laatste woord hebben over een lokaal ambt?

Er zijn goede alternatieven. Hallo, kijk even in de rest van de wereld. Sommigen opperen een direct gekozen burgemeester. Dat is zeer democratisch verleidelijk, maar er zijn risico’s. Soms zijn zulke burgemeesters vaak ook politieke campagnevoerders. Meer bezig met partijprofilering dan met goed bestuur. 

De meest logische en democratisch juiste stap is dat de gemeenteraad de burgemeester echt kiest. In het openbaar, met debat, argumenten en volledige transparantie. Raadsleden zijn immers gekozen door het plaatselijke volk en vormen de bestuursgemeenschap. Daarmee kan de burgemeester boven de partijen blijven staan, maar niet boven de democratie door het rare benoemingssysteem. Een burgemeester zonder vertrouwen van de raad en vooral van de burgers kan en mag het ambt niet uitvoeren. Dit is achterkamertjespolitiek met een vorm van benoemings-tirannie.

Stop dus met het spel van politiek nepotisme en partijbeloningen. Als we democratie ook lokaal serieus nemen, dan laten we inwoners via hun gekozen vertegenwoordigers daadwerkelijk bepalen wie het gezicht van hun gemeente wordt en de macht in handen krijgt. Of hebben we zoveel vertrouwen in de burgers dat zij geheel zelf de burgemeester mogen kiezen uit kandidaten? Misschien dan gelijk ook maar de senaat laten kiezen en de minister-president. In Nederland zijn flinke democratische stappen te nemen en muren van benoemingen en bureaucratie neer te halen.

Dus niet langer: Ik verkondig u met grote vreugde; wij hebben een Burgemeester. Maar Wij verkondigden dat we eindelijk Democratie hebben. Habemus Democratie, na het voltooien van democratische hervormingen. Daar mag het bij verkiezingen ook wel eens over gaan. Buiten migratie, wonen en zorg zijn er namelijk nog wat meer onderwerpen. Juist binnen een democratie. Het klimaat, de natuur, de mensen, de dieren en de aarde bijvoorbeeld binnen een open, veilige, rechtvaardige en natuurlijke samenleving en niet op de laatste plaats: de werking van de democratische rechtsstaat.