Hoe de VVD haar reet afveegt met mensenrechten

De VVD blijft de meest asociale partij van Nederland, deel 2

Om met de deur in huis te vallen: het nieuwe verkiezingsprogramma van de VVD is een gedrocht. Eerder behandelde ik hier al de sociaaleconomische plannen van de partij die wanneer ze ten uitvoer worden gebracht, Nederland zullen reduceren tot een kille BV waarin de stinkend rijke chosen few zullen regeren over de volledig rechteloos gelaten rest van het land. Maar dat is bij lange na niet het enige wat problematisch is aan de plannen van Dilan Yesilgöz & co. Ook grond- en mensenrechten en de democratische rechtsstaat als geheel zijn bij de VVD niet in veilige handen.

De VVD werpt zich altijd graag op als de hoeder van vrijheid, democratie en de rechtsstaat. In haar nieuwe verkiezingsprogramma voor 2025 spreekt de partij zoals gewoonlijk in ferme bewoordingen over “liberale waarden” en de noodzaak om deze “actief te verdedigen”. Op het eerste gezicht is dat taal die past bij een partij die een diepgeworteld vertrouwen in de democratische rechtsorde voorstaat. Maar wie de voorstellen in het programma serieus bestudeert, ontdekt iets anders. Namelijk dat de vrijheid die de VVD propageert geen vanzelfsprekend recht is. Voor de VVD zijn rechten niet universeel, maar strikt afhankelijk van gedrag, afkomst en loyaliteit.

In naam van vrijheid wordt het fort gesloten. In naam van veiligheid worden vrijheden ingeperkt of afgenomen. En in naam van de rechtsstaat wordt repressie ingevoerd. Laten we hier eens een licht op werpen.

Demonstratierecht? Alleen als het niet stoort
Een van de scherpste voorstellen is het strafbaar stellen van het bezetten van snelwegen voor demonstraties. Dat mag geen verrassing heten. Onder meer Kamerlid Ingrid “PVV-corvee” Michon laat op dit gebied vaak van zich horen. Voor “welk doel dan ook”, zo benadrukt de VVD nu ook in het partijprogramma, moet deze vorm van protest verboden worden. Ook mogen activisten die zich hier schuldig aan maken volgens het programma “niet ongestraft het politiebureau verlaten”. Bij de VVD hebben ze een broertje dood aan de scheiding der machten.

Wat hier gebeurt, is niet alleen een reactie op klimaatactivisten of boerenprotesten, maar een principiële verschuiving in hoe het grondwettelijk verankerde recht op demonstratie wordt gezien. In plaats van een essentieel onderdeel van de democratische traditie, juist vanwege de verstorende potentie, wordt protest bij voorbaat gecriminaliseerd tot een vorm van ongewenst gedrag dat desnoods hardhandig geconditioneerd moet worden. De overheid moet protest volgens de VVD niet alleen reguleren, maar ook strafbaar stellen zodra het buiten de lijntjes kleurt. Let wel, het gaat hier om rechtmatig protest tegen diezelfde overheid.

Dat is een gevaarlijke tendens. Het demonstratierecht is nooit bedoeld als een vriendelijk verzoek aan de macht. Juist het recht om het oneens te zijn, het recht om overheidsbeleid aan te klagen en dat op confronterende wijze te uiten, is de kern van een vitale democratie. Door onwelgevallig protest te criminaliseren, laat de VVD zien dat het geen enkele boodschap heeft aan rechtsstatelijkheid.

De rechtsstaat als instrument, niet als bescherming
De VVD benadrukt in haar programma het belang van “orde”, “veiligheid” en “effectieve rechtspraak”, maar daarbij gaat het maar zelden om het beschermen van de burger tegen machtsmisbruik, toch een van de kerntaken van een echte rechtsstaat. Integendeel; het VVD-programma zwijgt in alle toonaarden over de toegankelijkheid van juridische bijstand, de verslechterde positie van mensen met een laag inkomen in de rechtspraak, en het afbrokkelende stelsel van gesubsidieerde rechtsbijstand. In het vorige programma was de VVD hier stelliger over. Zo stellig zelfs dat de Nederlandse Orde van Advocaten de seinen op rood zette:

“De VVD is van plan de directe werking van mensenrechten uit internationale verdragen af te schaffen. Burgers kunnen zich dan niet meer bij de Nederlandse rechter beroepen op hun belangrijkste rechten, zoals hun vrijheid van meningsuiting of hun recht op een behoorlijk proces omdat de Nederlandse rechter geen wetten mag toetsen aan de Grondwet. Dat is echt griezelig en zou een enorme verzwakking van onze rechtsstaat betekenen.”

Hier is vermoedelijk van geleerd, want in dit programma zwijgt de partij in alle toonaarden. Daarmee is niet gezegd dat die plannen bij het grofvuil zijn gezet, want er is op dat gebied ook geen enkele geruststelling terug te vinden. Waar is de VVD bijvoorbeeld als burgers vastlopen in een bureaucratisch doolhof, zoals bij het toeslagenschandaal? Waar is het pleidooi voor een Ombudsman met tanden, of een bestuursrechter die niet standaard het gelijk aan de overheid geeft? De VVD houdt de kaken stijf op elkaar.

Wat wel heel duidelijk wordt is dat de rechtsstaat die de VVD voorstaat vooral een ordemodel is. Procedures moeten sneller, het strafrecht moet harder, en de overheid moet meer middelen krijgen om in te grijpen. Dat past volledig binnen het technocratisch rechtsstatelijk ideaal waar ik in het vorige stuk al over schreef. Een maatschappij waarin de burger wordt beschouwd als een risicofactor die bij voorbaat gewantrouwd moet worden.

Alleen welkom als je wat oplevert
Wanneer het over vluchtelingen gaat, schuift het VVD-programma alle fundamenten, zowel juridisch als moreel, van asiel opzij ten gunste van “draagvlak” en “maatschappelijke kosten”. Er is “humane opvang voor échte vluchtelingen”, staat er letterlijk in. Dat is een formulering die tegelijk vaag én diskwalificerend is. Wie bepaalt wie “echt” is? En wie is dan “nep”?

Daarbij maakt de VVD het recht op asiel ondergeschikt aan economische en culturele overwegingen. Het nieuwe asielbeleid moet bijdragen aan “onze veiligheid, vrijheid en economie”, en mensen moeten onze “vrije waarden” onderschrijven. Wie niet naar de wensen van de VVD voldoende integreert, dreigt zijn recht op verblijf te verliezen.

De universele geldigheid van het Vluchtelingenverdrag wordt door de partij uitgehold. De VVD heeft in het kabinet-Schoof al laten zien het non-refoulement beginsel, dat bepaalt dat iemand die is gevlucht niet teruggestuurd mag worden naar het herkomstland als er gegronde vrees voor vervolging bestaat, niet te respecteren. Zo vond en vermoedelijk vindt de partij dat Syrië en Afghanistan veilig genoeg zijn om asielzoekers uit deze landen naar terug te sturen. Dit ondanks herhaalde waarschuwingen van mensenrechtenorganisaties als Amnesty International. De VVD hanteert een kille nationalistisch-utilitaire logica: we vangen op wat bruikbaar is, de rest blijft buiten. Dat is geen rechtsstaat, maar een gated community.

Selectieve stilte over internationaal recht
Misschien nog opvallender dan wat er wél in het programma staat, is wat ontbreekt. Over Israël en Palestina wordt in geen enkel woord gerept. Er wordt gesproken over een “conflict” tussen Israël en Hamas. Nog los van het feit dat de term “conflict” de lading bij lange na niet dekt, komt Palestina zelf niet terug in het programma. Nederland heeft zich binnen het internationale recht verplicht tot het beschermen van burgerbevolkingen, het veroordelen van bezetting en het opkomen voor het zelfbeschikkingsrecht. Dat geldt voor de VVD wel in het geval van Oekraïne waar opeens geen sprake is van een “conflict” maar van een “oorlog”. In het geval van Palestina kiest de VVD voor stilte. Volgens het programma moet Israël “zich houden aan het oorlogsrecht en meer doen om de toegang tot medicijnen, voedsel en schoon water te verbeteren”, maar wat de VVD voor ogen heeft om dat te bewerkstelligen wordt opvallend niet genoemd. Partijleider Yesilgöz heeft vooralsnog nooit laten weten niet onvoorwaardelijk achter het genocidale geweld van Israël te staan. Het programma spreekt ook van sancties tegen “gewelddadige” Israëlische kolonisten, maar laat sancties vanwege de kolonisatie die op zichzelf al illegaal en daarmee inherent gewelddadig is achterwege.

“We zetten ons actief in om de VN-Mensenrechtenraad te hervormen: landen die zelf mensenrechten stelselmatig schenden, zoals Iran of China, horen hier geen stem te hebben,” schrijft de VVD. Israël, dat werkelijk elk mensenrecht in Palestina tot de wortel uitroeit, blijft buiten schot. Ook voor de Verenigde Staten dat onder Trump rap afglijdt naar een volwaardige autocratie, geldt voor de VVD dat “de relatie met de Amerikanen” moet worden gekoesterd “waar mogelijk”. En dan Nederland zelf als de VVD het voor het zeggen krijgt. De partij liet in vorige programma’s al weten "de directe werking van mensenrechten uit internationale verdragen" te willen schrappen en dat "dat internationale mensenrechtenverdragen überhaupt niet langer directe werking hebben in Nederland". Ook daarover blijft de partij in het huidige programma stil, wederom zonder enige geruststelling dat hier een koerswijziging heeft plaatsgevonden.

Die stilte bevestigt dat mensenrechten binnen de VVD-visie geen universeel kompas zijn, maar selectief en strategisch worden toegepast. De rechtsstaat houdt voor de VVD op waar de geopolitiek begint. Daarmee ondermijnt de partij het internationaal recht precies op het moment dat dat recht het hardst nodig is.

Voorwaarden aan vrijheid
De rode draad in het hele verkiezingsprogramma is dat rechten niet vanzelfsprekend zijn. Demonstreren mag, mits niet storend. Asiel kan, mits je voldoet aan culturele eisen. Rechtspraak is toegankelijk, mits je de middelen hebt. En vrijheid is er, zolang je je gedraagt zoals de VVD het graag ziet.

Dit is niet het liberalisme waar Thorbecke zich ooit op beriep, waarmee de VVD maar weer eens laat zien dat de term fopliberalisme uitstekend van toepassing is op de partij. Thorbecke verankerde fundamentele vrijheidsrechten stevig in de grondwet, geloofde dat de staat boven de partijen moest staan. Het zogenaamde liberalisme van de VVD is een technocratisch-nationalistisch project waarin de burger geacht wordt loyaal, productief en vooral niet te luidruchtig te zijn. Afwijking is verdacht, kritiek moet strafbaar kunnen zijn, en recht wordt ingeruild voor rendement.

Een liberale schertsvertoning
De VVD presenteert zich dus graag als hoeder van liberale waarden. Maar wat dit programma laat zien, is hoe die waarden alleen maar worden uitgehold. De partij misbruikt de term vrijheid om staatscontrole te rechtvaardigen. De VVD beroept zich op de rechtsstaat terwijl ze juist de beschermende kern daarvan systematisch afbreekt. De VVD spreekt grote woorden over verdraagzaamheid, maar dan wel onder haar eigen voorwaarden.

De echte kracht van een liberale democratie is dat mensenrechten verdiept worden in plaats van beperkt, dat ze universeel verdedigd worden in plaats van selectief toegepast. En het is precies die kracht die het VVD-programma niet erkent. Volgens de VVD zitten we allemaal in dezelfde storm. Dat is waar, alleen verzuimt ze erbij te zeggen dat we er niet allemaal in hetzelfde bootje doorheen proberen te varen. Waar de doelgroep van de VVD op een megajacht zit, laat de partij het overgrote deel van de samenleving aan zijn lot over in een lekke rubberboot.

Noot: ook LHBTQIA+-rechten worden door de VVD ernstig ondermijnd. Om de lengte van artikel nog enigszins behapbaar te houden heb ik dat achterwege gelaten. Niet omdat het niet belangrijk is, integendeel, maar omdat Rocher Koendjbiharie daar een uitmuntende analyse over heeft geschreven. Die lees je hier.