Hoe private rijkdom te beteugelen?

Het is ondemocratisch als enkele superrijke burgers geld, dat vanuit een oogpunt van rechtvaardigheid eigenlijk in de rijkskas terecht had moeten komen, naar eigen voorkeur gaan uitgeven.

Bill Gates heeft aangekondigd dat hij van plan is om de komende twintig jaar 99% van zijn persoonlijke fortuin weg te schenken. Via zijn liefdadigheidsstichting wil hij ervoor zorgen dat ongeveer 200 miljard dollar terechtkomt bij de armste mensen op aarde. “Oh dat is mooi”, zou je kunnen denken. Op die manier kunnen de dramatische gevolgen van drastische bezuinigingen op USAID wellicht enigszins worden verlicht.

De Duitse filosoof Peter Sloterdijk verdedigt deze gang van zaken. Hij vindt ons huidige belastingstelsel dwangmatig en vernederend. Om de groeiende ongelijkheid tegen te gaan, wil hij een systeem invoeren, waarin mensen vrijwillig belastingen afdragen. “Ik wil een samenleving dichterbij brengen die berust op concurrentie tussen trotse gevers, niet op het stompzinnige in beslag nemen van verschuldigde eigendommen”. [Irene Schoenmacker, ‘Filosoof Peter Sloterdijk: “Laat iedereen vrijwillig belasting betalen”’, Folia, 22.03.2019]

Hierbij verwijst hij ook naar de klassieke Atheners, die een systeem van publieke diensten (leitourgia - hiervan is onze term liturgie afgeleid) door de superrijken kenden, dat aanvankelijk was gebaseerd op vrijwillige bijdragen. Hiermee bewezen zij hun loyaliteit aan de gemeenschap en konden zo aanzien (charis) bij hun stadgenoten ‘kopen’. Zij konden een toneeluitvoering subsidiëren (choregia) of de uitrusting van een oorlogsschip (trierarchia) verzorgen.

In de 4e eeuw v. Chr. werden deze liturgieën aan de rijken bij toerbeurt verplicht toegewezen. Als iemand echter meende dat een andere rijkaard een groter vermogen had, kon hij eisen dat deze de liturgie voor z’n rekening nam. Als de uitgedaagde dit weigerde, kon de uitdager voorstellen om hun bezittingen te ruilen (antidosis). De uitdager was dan verplicht om de dienst alsnog vanuit zijn nieuwe vermogenspositie op zich te nemen. Later werd, om de oorlogsinspanningen beter te kunnen financieren, een speciale algemene belasting (eisfora) ten laste van de vermogenden, gekoppeld aan hun bezit, geheven. [Josiah Ober, Mass and Elite in Democratic Athens, 1989, blz. 199-202]

Kennelijk brachten de belastingheffingen op vrijwillige basis niet genoeg op om de behoeften van de gemeenschap te vervullen en voelden de Atheners zich genoodzaakt om verplichte bijdragen te vragen.

De recente ervaringen in Noorwegen, met vrijwillige bijdragen aan de staat boven op de wettelijk verschuldigde belastingen (die waren verlaagd) waren niet hoopgevend voor Sloterdijk. Een oproep van het kabinet leverde de eerste maand maar een schamele, krappe € 1200 op! [Paul le Clercq, ‘Vrijwillig extra belasting betalen levert Noorwegen 1161 euro op’, 10.2017]

Het is ondemocratisch als enkele superrijke burgers geld, dat vanuit een oogpunt van rechtvaardigheid eigenlijk in de rijkskas terecht had moeten komen, naar eigen voorkeur gaan uitgeven. Zij nemen als het ware de rol van het Parlement als legitieme democratische wetgever over door eigenmachtig miljarden, die hen eigenlijk niet toekomen te bestemmen.

Na WO II leverde een sterk progressieve belastingheffing veel geld voor de staatskas op en kon de ‘verzorgingsstaat’ opgetuigd worden. Kapitaal en arbeid hadden een redelijk compromis bereikt, totdat rond 1980 het neoliberalisme de politiek ging domineren en ons weer in een rauw kapitalisme stortte, waarin het aantal miljardairs enorm groeide.