Hoe samenlevingen afglijden

De rook van de rellen in Den Haag hangt nog in de lucht. Een protest tegen immigratie sloeg om in geweld: tegen de politie, tegen journalisten, tegen alles wat onze samenleving bijeenhoudt. Het zijn signalen van een land dat worstelt met zichzelf. Op de A12 staan klimaatactivisten die smeken om een leefbare toekomst, terwijl anderen een gesloten, verdeeld Nederland eisen. Het is een strijd tussen twee visies op wie wij zijn.

En dan is er de wereld buiten onze grenzen. Terwijl mensen in Palestina wanhopig om hulp vragen, blijft Nederland – en Europa – vaak stil. We roepen dat mensenrechten heilig zijn, maar passen ze selectief toe. Dat knaagt niet alleen aan ons moreel kompas, maar voedt ook cynisme hier thuis. Waarom zouden we elkaar vertrouwen als onze waarden zo wankel lijken?

Bovenal zien we leiders die te vaak kiezen voor hun eigen ego. Politiek voelt soms als een show voor persoonlijk applaus, niet als een missie voor ons allemaal. De rellen, de selectieve solidariteit, het ego-gestuurde leiderschap, het wijst in mijn ogen op een dieper verval. Maar ik geloof dat we dit kunnen kantelen. Samen kunnen we kiezen voor een ander Nederland.

1. Lessen uit het verleden: hoe samenlevingen afglijden

De geschiedenis is een spiegel. Ze laat zien dat samenlevingen niet zomaar instorten, maar langzaam scheuren als waarden vervagen.

De kracht en valkuil van de middenklasse

De middenklasse of zoals historici zeggen, de bourgeoisie, is vaak de ruggengraat van een land. Als zij gelooft in eerlijke belastingen, sterke instituties en gedeelde waarden, houdt ze een samenleving overeind. Maar als ze zich opsluit in haar eigen bubbel, bang voor anderen, begint de ellende. Denk aan de Franse Revolutie: de middenklasse wilde eerst verandering, maar werd later een muur van zelfbescherming. Of aan de Weimarrepubliek, waar angst en crisis mensen in de armen van extremisme dreven.

De les? Als de middenklasse de staat niet meer vertrouwt, en als de staat niet meer eerlijk voelt, groeit verdeeldheid. Dan krijgen extremen de ruimte.

Wanneer waarden vervagen

Samenlevingen vallen zelden door oorlog alleen. Het begint met kleine scheuren:

• Mensen worden opgedeeld in ‘wij’ en ‘zij’.
• Rechten gelden voor de één, maar niet voor de ander.
• Leiders kiezen voor macht boven verantwoordelijkheid.
• Alles wordt een rekensom: zorg, wonen, zelfs mensenrechten worden ‘kostenposten’.

Van het Romeinse Rijk tot Joegoslavië: steeds weer zien we hoe morele erosie de weg baant voor chaos.

2. Neoliberalisme: de stille splijter

In mijn essay Neoliberalisme ontmaskerd beschrijf ik hoe neoliberalisme onze samenleving heeft veranderd. Het is geen stoffig economisch beleid, maar een manier van denken die ons uit elkaar drijft. Het maakt van burgers concurrenten, van zorg een product, van huizen een investering. We praten niet meer over ‘samen’, maar over ‘ik’.

Mijn woorden raken daar de kern: “Neoliberalisme laat ons elkaar zien als tegenstanders, niet als medeburgers. Wie kwetsbaar is, wordt een last in plaats van een mens.”

Denk aan de woningnood: huizen zijn handelswaar geworden, geen thuis. Zorg is een markt, waar zelfredzaamheid de norm is en kwetsbaren buiten de boot vallen. Zelfs onze taal is veranderd: we zijn geen burgers meer, maar ‘consumenten’. Dit sluipt erin, zo subtiel dat we het amper zien totdat de breuken in onze samenleving pijnlijk duidelijk worden.

3. Nederland nu: een land dat kraakt

Laten we eerlijk zijn: Nederland staat op scherp. De rellen in Den Haag zijn een symptoom van een land dat uit balans is. Kijk naar de crises om ons heen:

• Wonen: Jonge mensen zoals mijn kinderen kunnen geen huis betalen, terwijl speculanten miljarden verdienen. Dit voelt als de sloppenwijken van de 19e eeuw, maar dan met hippe gevels.
• Zorg: Bureaucratie en bezuinigingen maken dat kwetsbaren, gehandicapten, in ons land in de kou staan, zoals in de 18e eeuw toen liefdadigheid wegviel.
• Klimaat: We weten dat actie nodig is, maar beleid blijft traag, met uitstelgedrag omdat politici elkaar niets meer gunnen in de ratrace om populariteit, alsof we de Romeinse wegen laten verkruimelen.
• Migratie: Angst voor ‘de ander’ wakkert extremisme aan, zoals in de Weimarjaren.
• Buitenland: Onze dubbele moraal, mensenrechten voor sommigen, niet voor Palestijnen, doet denken aan het koloniale tijdperk.

Deze problemen komen voort uit een systeem dat winst boven waarden stelt, en verdeeldheid boven verbinding.

4. Een nieuwe weg: hoe we dit keren

Het goede nieuws? Verval is niet ons lot. We kunnen kiezen voor vernieuwing, voor een Nederland dat weer voelt als thuis. Dit vraagt om drie dingen: een nieuw verhaal, sterkere instituties en concrete actie.

A. Een nieuw verhaal voor Nederland

We hebben een verhaal nodig dat ons verbindt. Een verhaal waarin:

• Wonen, zorg en onze planeet geen handelswaar zijn, maar gedeelde schatten (commons).
• Mensenrechten voor iedereen gelden, niet alleen voor wie ons past.
• We spreken over ‘bijdragers’ en ‘medeburgers’, niet over ‘lasten’ of ‘kosten’.

Laten we onze taal veranderen. Weg met kille termen als ‘efficiency’ of ‘markt’. Laten we praten over vertrouwen, zorg, samen. En laten we pleinen, feesten en rituelen weer gebruiken om te verbinden, niet om te vechten.

B. Sterkere instituties

We moeten onze systemen herbouwen:

• Wonen: Meer sociale huur, minder speculatie, en weer publieke woningbouw.
• Zorg: Terug naar zorg als recht, met minder papierwerk en meer menselijkheid.
• Democratie: Geef burgers echte stem via lokale fora en coöperaties. En maak politiek transparant en vooral geen geheime dealtjes meer.

C. Actie op de grond

Laten we samen bouwen:

• Ondersteun lokale initiatieven, zoals energiecoöperaties of buurtzorg. Geef ze geld en ruimte.
• Creëer plekken waar we elkaar ontmoeten: buurthuizen, voedselbossen, lokale debatten.
• Zorg voor veiligheid zonder willekeur. Demonstreren mag, geweld niet en iedereen wordt gelijk behandeld.

5. Een keuze voor hoop

De geschiedenis leert ons: verval is niet onvermijdelijk. Samenlevingen dat tegengaan en kantelen als mensen durven kiezen voor wat hen bindt. Nederland staat nu op zo’n kantelpunt. Gaat onze middenklasse voor angst en afscheiding? Of kiezen we voor solidariteit en een gedeelde toekomst?

Ik geloof in dat laatste. In een Nederland waar we huizen bouwen voor mensen, niet voor winst. Waar zorg er is voor wie het nodig heeft. Waar we de planeet koesteren en mensenrechten altijd gelden, of je nu in Den Haag woont of in Gaza.

De tijd om te kiezen is nu. Laten we samen dat nieuwe verhaal schrijven en kiezen voor het goede.