Hoe we in deze politieke puinhoop zijn beland

Als je Francis Fukuyama, Yascha Mounk, de heren van Voor ons Nederland, of de marketeers van Stem voor Stabiliteit mag geloven, was de sociaaldemocratie vanaf de jaren tachtig wel zo’n beetje voltooid en liep de liberale democratie onder het neoliberalisme ‘best lekker’. Milton Friedman zijn opvattingen zetten de deur open, en Nederland liep gewillig naar binnen. Vanaf de jaren tachtig vertaalden de kabinetten-Lubbers zijn ideeën naar beleid: minder overheid, meer marktwerking, loonmatiging en bezuinigingen. Nederland volgde de wereldwijde trend—of liever gezegd, droeg er actief aan bij. Het akkoord van Wassenaar was daar een verzegeling van.

Terwijl rechts het neoliberalisme omarmde, koos links niet voor verzet, maar voor aanpassing van hun eigen richting. Daaruit groeide de Derde Weg: geen breuk met het kapitalisme, maar een parlementaire bijsturing ervan. Wim Kok sprak trots over het afschudden van de “ideologische veren”, Tony Blair over “modernisering”. Het kapitalisme hoefde niet meer bestreden, slechts wat vriendelijk gereguleerd. Natuurlijk waren er wat rimpelingen — de bankencrisis na de ontmanteling van de Glass-Steagall Act — maar, zo klonk het, “in elk systeem heb je wel eens een crisis.” De geruststelling luidde: alles ging prima, tot populisten en extreemrechts zogenaamd ‘uit het niets’ opdoken.

In hoeverre is neoliberalisme zelf democratisch?
Maar dat verhaal klopt niet. De zogenaamde consensus van het “midden” was geen neutrale harmonie, maar een verarming van de democratie. Politicoloog Peter Mair noemde dit al een “uitgeholde democratie”: partijen werden onherkenbaar van elkaar, leden haakten massaal af, burgers keerden de instituties de rug toe. Wendy Brown laat in In the Ruins of Neoliberalism zien dat neoliberalisme meer is dan een economisch beleid: het is een rationaliteit die elke levenssfeer doordrenkt. Democratische instituties worden ondermijnd omdat ze worden herleid tot marktlogica: burgers als consumenten, solidariteit als kostenpost, politiek als management. En in dat vacuüm gedijt rancune en het gevoel van onmacht.

Merijn Oudenampsen, Tim ’S Jongers en Mark Lievisse Adriaanse kaarten net als Brown en Mair ook terecht aan, dat er een totaal gebrek aan zelfreflectie is. Oudenampsen laat zien hoe neoliberaal beleid de democratie depolitiseerde en een holle staat creëerde: een overheid die haar kennis uitbesteedde aan consultancy, publieke diensten privatiseerde en zo steeds minder in staat was om richting te geven. ’S Jongers benadrukt dat de rechtsstaat voor kwetsbare groepen allang een ruïne was, decennia vóór de opmars van het populisme. Lievisse Adriaanse laat zien dat populisme niet de oorzaak is, maar het symptoom van die langdurige uitholling van democratische macht.

Met andere woorden: het huidige onbehagen valt niet uit de lucht, het is het gevolg van decennia neoliberaal beleid. Als de overheid moet functioneren als een bedrijf dat inspraak ziet als ‘irritant’ vanuit de burger of ‘betutteling’ vanuit organisaties, wat blijft er dan over van onze democratie? De burger is dan slechts iemand die consumeert en niet iemand die actief is bij het productieproces of de service. Met die houding is het ook niet gek dat mensen het vertrouwen verliezen in het systeem, omdat verkiezingen gaan voelen een bedrijfsenquête, waar je maar moet afwachten wat er gebeurt met jouw wensen. Democratie wordt dan een klantenservice waar je klacht linea recta de prullenbak in gaat. Zelfs de trouwste klant houdt dat niet eeuwig vol.

Stemmen en verder ‘gewoon jouw bek houden!’
Je mag een keer in de vier jaar jouw mening geven, maar daarna moet jij jouw bakkes houden en doen wat jou wordt gezegd - net zoals op jouw werk. Het is precies dit spoor dat de weg effende voor extreemrechts. Door decennia van depolitisering is het idee dat democratie betekent: samen beslissen over de koers van de samenleving, vervangen door de illusie dat democratie een consumentenkeuze is. En zoals elke misleidende deal: vroeg of laat voelt de klant zich opgelicht. Wanneer meer dan vijftig procent van de rijkdom bij tien procent van de bevolking eindigt, gaan ‘consumenten’ a.k.a burgers zich bedrogen voelen en terecht.

Hoewel minder mensen officieel in armoede leven, heeft de armoede zich verdiept. In 2023 lag het inkomensgat met de armoedegrens op 16%, tegenover 10% in 2018. Steeds vaker gaat het om werkenden die toch arm zijn. Bijna 1,2 miljoen mensen leven zonder buffer net boven de grens. De energietoeslag hield sommigen nog boven de armoedegrens, maar die is ook niet eeuwig. Een samenleving van werkende armen voedt onvermijdelijk rancune.

Extreemrechts richt terechte woede bewust tegen de verkeerde groep:
Die rancune wordt door extreemrechts omgebogen tot haat tegen migranten, feministen of klimaatactivisten — allesbehalve tegen de markt zelf. Extreemrechts presenteert zich als de enige verdediger van de uitgeknepen burger, maar hun façade van ‘tegengewerkt worden’ is in werkelijkheid politieke gewapende incompetentie: doelbewust falen als strategie om de laatste restanten van onze democratie kapot te maken. Wilders, Trump en Orbán gebruiken dit wapen om zo de tegenmachten uit te schakelen, in een systeem waar burgers al lang het gevoel hebben dat hun stem niets uitmaakt.

Wat resteert, is een democratie in naam: verkiezingen als marktonderzoek, een overheid als consultancybureau en protest als ‘overlast.’ Het ontsporen van de democratie was geen incident, maar de logische uitkomst van een model dat nooit democratisch bedoeld was. Het tij keren vraagt dus geen halte eerder uitstappen, maar een heel ander spoor. Dat kan alleen wanneer we buiten het kapitalistische systeem durven te denken.

Niet terug naar het oude normaal, maar een nieuw normaal scheppen:
De vraag is niet of we terug willen naar een oud normaal, maar of we de moed hebben een ander normaal te scheppen. Een democratie waarin zeggenschap meer betekent dan eens in de vier jaar een stemvakje rood kleuren. Een economie die niet draait op permanente precariteit maar op zekerheid, zorg en solidariteit. Een staat die niet meer uitbesteedt aan consultants, maar die weer weet wat ze zelf wil.

Zack Polanski in het VK en Zohran Mamdani in de VS laten zien dat dit kan: politiek als emancipatie, niet als management. Dat staat in schril contrast met Starmer, Plasterk, Oudkerk of Wagenknecht, die hun achterban inruilen voor technocratie en nationaal ressentiment. De echte keuze is dus niet “extreemrechts of midden”, maar: marketingdemocratie óf radicale democratie. Waar we juist niet het demonstratierecht criminaliseren — zoals onze regering nu doet — maar zorgen dat de burger ook actief wordt in het verdedigen van hun rechten, zoals we vroeger deden met de vakbond bijvoorbeeld

De neoliberale consensus doet alsof democratie stopt bij eens in de vier jaar stemmen. Maar elders zien we dat het anders kan: 150 Fransen schreven zelf een klimaatplan, Duitse burgers kozen voor kolenuitstap en groene energie — wat de overheid vervolgens overnam — en in ons eigen Utrecht bepaalden de inwoners hoe oud en nieuw eruitzag. En in Ierland lieten burgerberaden over abortus en klimaat zien dat burgers zélf, als collectief, richting kunnen geven aan de toekomst — niet door ze op het Malieveld te parkeren waar parlementaire managers doof blijven, maar door ze de macht daadwerkelijk in handen te geven.

Alleen zo snijden we de voedingsbodem onder extreemrechts weg. Niet door consumenten gerust te stellen, maar door burgers weer medebeslissers te maken. Niet door nog meer marktlogica, maar door solidariteit centraal te zetten. Het alternatief is duidelijk: of we blijven toekijken hoe democratie verder verschrompelt tot bedrijfsenquête, of we durven de illusie van het neoliberale best lekker te doorbreken en de macht werkelijk terug te leggen waar ze hoort — bij ons allemaal.