Hoogovens, een fabriek met grote sociale invloed

co-auteur: Jan de Wildt

In de discussies over de toekomst van Tata Steel ontbreken veelal argumenten over de sociale betekenis van het bedrijf. Het ontbreekt kennelijk aan historisch besef over de verwevenheid van het staalbedrijf en de regio. Het bedrijf zit tot in de haarvaten van de IJmondiale samenleving. Dat schept verplichtingen over en weer.

De economische betekenis van het staalbedrijf is evident: met 9000 arbeidsplaatsen en naar schatting 40.000 indirecte banen is het nog altijd een prominent werkgever. Dat ondanks de afslanking in de loop der jaren. Ooit was het aantal personeelsleden 24.000.  De idee van Ingenieur Wenckebach c.s. om nabij het Noordzeekanaal een hoogoven- en staalbedrijf te beginnen werd ingegeven door de ervaringen van de Eerste Wereldoorlog: ons land moest niet langer afhankelijk zijn van het buitenland, een eigen basisindustrie was nodig.

Op het eerste gezicht vreemd zo’n plek zonder grondstoffen, maar de strategische positie bij de Noordzee is door de jaren heen veelal een garantie voor winstgevende productie gebleken. Het beeld van “De Tuinder” aan de Beverwijkse Plesmanweg herinnert ons aan de metamorfose die onze streek in de loop van meer dan honderd jaar heeft ondergaan. Beverwijk wordt van een bescheiden handels- en nijverheidsstad met tuinderijen door grootschalige nieuwbouw in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw een stad van 40.000 inwoners. 

Opkrabbelen
IJmuiden en Velsen-Noord krabbelen na de Tweede Wereldoorlog, die veel schade bracht, weer op onder invloed van de woningbehoefte van Hoogovens. Heemskerk ziet kans om het dorpskarakter hoog te houden ondanks enorme groei van het aantal woningen deels met subsidie van de Europese Kolen- en Staalgemeenschap. 

Maar in de IJmond gaat het niet alleen om stenen, het gaat vooral om mensen. Als de arbeidsmarkt in de directe omgeving is uitgeput volgen de stromen nieuwkomers zorgvuldig geworven door Hoogovens. Eerst uit Friesland, Groningen en Drenthe, vanaf de jaren zestig ook uit het buitenland Italië en Spanje. Een nieuwe samenleving moet worden opgebouwd. Het laat Hoogovens niet onverschillig wat er buiten de poort van het bedrijf gebeurt.

Goede verhoudingen
Het bedrijf heeft belang bij een goede verhoudingen op de werkvloer, maar ook een aangenaam woonklimaat voor de werknemers en hun gezinnen. Anders dan bij grote bedrijven als Philips en Shell, die exclusieve bedrijfsvoorzieningen stichten, legt Hoogovens de zorg voor maatschappelijke voorzieningen bij kaders buiten het bedrijf. Hoogovens stimuleert en ondersteunt. Zo ontstaan vele verenigingen onder de paraplu van Hoogovensstaten, later omgedoopt tot Kennemerstaten. Geen exclusieve clubs voor medewerkers, maar open organisaties voor de hele bevolking. De erfgenamen daarvan vinden we tot op de dag vandaag in sportclubs en verenigingen in de IJmond.  Uit deze erfenis van het verleden stammen ook het wereldevenement Tata Chess en het Tata Steel Symfonisch Blaasorkest.

Hoogovens stimuleert en steunt sociologisch onderzoek, opbouwwerk en club- en buurthuiswerk. Op een moment, dat de multiculturele samenleving nog moest worden uitgevonden, zorgt het bedrijf voor de opvang en begeleiding van buitenlandse werknemers door de Peregrinus Stichting.  De bedrijfsschool van Hoogovens zorgt voor de noodzakelijke kennisoverdracht aan jongere generaties. De huidige Tata Academy dicht een leemte die ontstaat in het technisch beroepsonderwijs. De school is van de weinig overgebleven grote bedrijfsscholen in Nederland met een jaarlijkse instroom van 190 leerlingen. De Academy speelt nu in op de ontwikkelingen van waterstof en groen staal. 

Huisvesting
De tijd doet zijn werk. Op het hoogtepunt van de groei van Hoogovens in de jaren zestig en zeventig kan de IJmond de enorme vraag naar huisvesting van medewerkers niet meer alleen dragen. De aandacht bij huisvesting van werknemers verschuift naar het noorden van de provincie met name Alkmaar en Heerhugowaard.  Maar de bedrijfsmatige binding met de IJmond groeit door de noordelijke uitbreiding van het terrein aan de overzijde van de Zeestraat. Hoogovens drukt een nog nadrukkelijker stempel op de IJmond. De verhouding met de lokale omgeving wordt uitgewerkt in een afgewogen convenant.

Arbeidsconflict
Het grote arbeidsconflict van 1973 gaat als een schokgolf door de regio. De verhouding werkgever-werknemer verandert. Het succes van het FNV en andere vakbonden bij het staalbedrijf wordt nog steeds bepaald door wat toen “het bedrijvenwerk” werd genoemd. En ook in de jaren daarna hebben gevechten tussen de directie en vakbeweging geleid tot veel veiligere arbeidsomstandigheden en arbeidsvoorwaarden die tot de beste van de Nederlandse industrie behoren. En dat heeft geleid tot grote welvaart in de IJmond en omgeving.

In de jaren tachtig en negentig kunnen we spreken van een “gestolde verhouding” tussen bedrijf en omgeving. De beweging is eruit, beleefde, afstandelijke omgangsvormen blijven over. Hoogovens raakt verstrikt in internationale avonturen met Hoesch en British Steel en vervreemdt daardoor van de lokale omgeving. Het milieubewustzijn van de nieuwe eeuw zet de relatie weer op scherp.  Verduurzamen, groen staal, terecht wordt geëist dat Tata hier ernst mee maakt. 

Ongeduld
Enig ongeduld is op zijn plaats. Voor de regio is het voortbestaan van het staalbedrijf van levensbelang.  Sluiting van het bedrijf zou niet alleen een immense kapitaalvernietiging betekenen, maar ook een ontwrichting van de regionale samenleving. Hoogwaardige technische kennis verdwijnt. Kwetsbare groepen uit de bevolking blijven achter zonder perspectief.  De regiogemeenten zijn gehouden uit sociale overwegingen pleitbezorger te zijn voor behoud en een groene toekomst van het staalbedrijf. Het bedrijf op zijn beurt heeft de plicht die toekomst voor de regio veilig te stellen.  Het wordt tijd, dat de uit de geschiedenis zo bekende Hoogoven-mentaliteit: “ trots maar ook kritisch” weer de boventoon gaat voeren. 

Over de auteurs:
Roel Berghuis (Beverwijk) is voormalig FNV-vakbondsbestuurder bij de Nederlandse Spoorwegen en Tata Steel Nederland
Jan de Wildt (Wijk aan Zee) is oud-gemeentesecretaris van Beverwijk en vrijwilliger van museum Kennemerland publiceert hij over de geschiedenis van Hoogovens

cc-foto: Ben van Meerendonk / AHF, collectie IISG. Wagen van de Hoogovens IJmuiden (KNHS) tijdens de optocht van de Nationale Handel- en Industrie Tentoonstelling (Nahinto), voorafgaand aan de intocht van Koningin Wilhelmina, Vijzelstraat, Amsterdam, 30 augustus 1948.