Ideologie van eigenbelang maakt de wereld slechter

In de politiek van vandaag lijkt nog maar één principe écht te tellen: eigenbelang. De plannen van minister Klever om ontwikkelingshulp uitsluitend in te zetten als het direct nut heeft voor Nederland, laten dat onmiskenbaar zien. Zodra projecten voor vrouwenrechten of kinderrechten niet in ons veiligheids- of economische belang passen, sneuvelen ze. Op het oog misschien logisch – waarom zou je niet willen dat belastinggeld rendeert? – maar het illustreert een bredere trend waarin principes als solidariteit en verantwoordelijkheid steeds minder meetellen.

Ooit geloofden we dat politiek ook ging over rechtvaardigheid en morele verplichtingen. Dat besef hielp ons navigeren door complexe vraagstukken, juist wanneer eigenbelang te kortzichtig bleek. Zo was ontwikkelingssamenwerking niet alleen bedoeld om handelspartners te creëren, maar ook om een menswaardig bestaan elders mogelijk te maken. Dat ideaal vervaagt nu in rap tempo: alles wat geen direct voordeel oplevert, wordt beschouwd als overbodige luxe.

Die focus op eigenbelang is geen nieuw verschijnsel. Al in de achttiende eeuw wees Adam Smith op het belang van morele kaders naast economische motieven. Zonder die kaders gaan samenlevingen wankelen, omdat iedereen vooral op zichzelf gaat letten. Het gevolg is dat samenwerking broos wordt: zodra de kosten hoger zijn dan de baten, valt iedere coalitie uiteen.

Precies dat zien we in internationale verbanden als de NAVO. Die steunt op solidariteit en de verdediging van democratische waarden, niet op maximale winst. Wanneer lidstaten echter vooral kijken naar hun eigen geopolitieke of financiële belangen, komt de onderlinge verbintenis in gevaar. Een alliantie verwordt tot een rekensom, en als de uitkomst niet meer bevalt, neemt men afscheid. Dat lijkt handig op de korte termijn, maar ondermijnt het vertrouwen tussen bondgenoten en uiteindelijk ook de veiligheid van ieder afzonderlijk land.

Deze instabiliteit duikt overal op waar waarden worden ingeruild voor louter voordeel. Mensen voelen feilloos aan wanneer idealen niet meer dan mooie sieraden zijn: iets dat je afdoet zodra het niet meer uitkomt. Volgens de Duitse filosoof Immanuel Kant is er geen toekomst voor een wereld waarin iedereen alleen doet wat hemzelf voordeel oplevert. Een samenleving moet stoelen op principes die breder gelden dan directe baten.

De geschiedenis laat zien waarom. Na de Tweede Wereldoorlog begrepen landen dat ongebreideld eigenbelang rampzalige gevolgen kan hebben. Ze bouwden instituties als de Verenigde Naties, de NAVO en de Europese Unie, juist om stabiliteit te waarborgen via gedeelde waarden. Maar zodra die waarden slechts als decor dienen, verliest zo’n samenwerkingsverband zijn samenhangende kracht.

Natuurlijk is het niet verkeerd om te letten op de kosten van beleid. Niemand zegt dat we met geld moeten smijten. Maar er gaapt een kloof tussen verantwoord omgaan met middelen en een rigide “wat schiet ik ermee op?”-mentaliteit. Deze eenzijdige focus maakt dat we niet langer kijken naar wat we op de langere termijn met anderen kunnen bereiken, noch beseffen dat onze eigen positie ook gebaat is bij een stabiele, rechtvaardige wereld.

Daarom is het riskant als we politiek steeds meer zien als een rekensom die alleen moet kloppen voor wie nu aan het roer staat. Zonder principes is er geen vertrouwen, zonder vertrouwen geen echte samenwerking, en zonder samenwerking raken ook onze eigen belangen op de lange duur in het gedrang. We moeten dus beseffen dat solidariteit en medeverantwoordelijkheid geen luxeartikelen zijn, maar de basis vormen van een samenleving die verder reikt dan de waan van de dag. Anders dreigt een toekomst waarin we – ironisch genoeg – uiteindelijk allemaal slechter af zijn.